Znawca tematu, Sandro Debono, twierdzi, że najważniejszym przedmiotem kultu były wówczas na Malcie sprowadzone przez joannitów relikwie, przed przekazaniem do groty św. Pawła przechowywane w Oratorium. Caravaggio zapewne widział relikwiarze, ale „mało prawdopodobne, by przykuły jego uwagę”. Potrafię sobie jednak wyobrazić scenę, gdy półprzytomny – zmęczony upałem czy wyczerpany wirem życia – artysta (w owym czasie bardziej przypominający już Goliata niż Dawida z wykonanego pod koniec życia podwójnego autoportretu) patrzy na wizerunek Madonny z Dzieciątkiem, który musiał wydać mu się malarsko lichy. Kto wie, może w innych okolicznościach wzruszyłby ramionami albo pozwolił sobie nawet na uszczypliwy komentarz pod adresem warsztatu świętego, ale nie tym razem, tym razem nie daje po sobie nic poznać.

Po latach zamykam tę scenę w albumie fantasmagorycznych wyobrażeń i domysłów. Może zająć miejsce pomiędzy sztychami Piranesiego a pierwszym zbiorowym wydaniem opowiadań Herlinga-Grudzińskiego. O wiele bardziej realna – na prawach snu – jest pustynia, która wyemanowała z płótna Caravaggia.

Kiedy pisałem o tym, że krajobraz Malty to pustynia, nie byłem oczywiście precyzyjny, a nawet nadużyłem znaczenia tego słowa, jednak takie wrażenie pozostało w mojej pamięci. Geograf zaprotestowałby przeciw nieuzasadnionej przesadzie – jest to przecież zubożała makia, rodzaj stepu, co najwyżej półpustynia, której można nadać egzotyczne nazwy garig czy frygana. Zresztą nie wnikając w terminologię, gołym okiem widać, że puste przestrzenie w środku na północy Wyspy są porośnięte ogromną liczbą kwitnących, różnokolorowych ziół, a być może właśnie miodom z tymianku Malta zawdzięcza swą nazwę – Melite, czyli „miodna”. Tymczasem ja wciąż forsuję obraz szorstkich, zszarzałych i przykurzonych traw.

Tak naprawdę miałem jednak na myśli „miejsce pustynne”, czyli miejsce odosobnienia. Pustynia to również miejsce próby, które umożliwia spotkanie z czymś, co dalece przerasta tego, komu pustynia się śni. Czy Caravaggio mógł być tego świadomy, czy został poddany próbie? Ostatecznie malując Św. Hieronima piszącego, mógł po prostu realizować zamówienie do kaplicy włoskich rycerzy, a nie pogrążać się w refleksji nad życiem pustelnika. Niemniej Debono zauważa, że ten wizerunek jest bardzo osobisty. Święty przedstawiony został w momencie, gdy notuje coś w środku nocy, oświetlony boskim światłem; obok niego na stole widać kamień pokutny i krucyfiks, których brak na drugiej znanej nam wersji tego przedstawienia, gdzie Hieronim dostojnie zapisuje grubą księgę.

Co do mnie – naturalne jest pytać o siebie samego, by siebie próbować uniknąć – nie sądzę, abym ja sam został poddany próbie. Ale to właśnie na pustyni – choć jest to raczej pustynia pamięci – objawił się wizerunek, który uzmysłowił mi istnienie otwartej przestrzeni, ledwie przeze mnie przeczuwanej, gdy formułowałem pierwsze pytanie.

Pustynia cała jest sobą, z sobą tożsama, sobą nasycona. Nigdzie, nawet tutaj, nie można całkowicie pogrążyć się w pustce, to miejsce spotkania. Trzeba mieć odwagę i ufność św. Jana, aby zamknąć oczy, i trzeba mieć ufność i odwagę małego Jezusa, aby je otworzyć. Czasami potrzebna jest siła malarza lub ewangelisty, aby uchwycić ten moment i zatrzymać światło – pomimo wszystko, wbrew pokusom i wbrew sobie. Zresztą wielu z nas zdarzyło się już patrzeć z zachwytem w pozornie bezkresną przestrzeń albo wygrażać źle zaciśniętą pięścią czemuś, co mogło uchodzić za pustkę.