Od pierwszego pobytu nad Tybrem pisarz uznawał kontrasty, nie bardzo zresztą odkrywczo, za najistotniejszy element krajobrazu tego miasta: kontrasty kulturowe, społeczne, jego odmienność od, jak napisał Herbert, miejsc „codziennej udręki”. Oswajał się z Rzymem i oswajał Rzym, tak że od lat pięćdziesiątych jeździł do tego miasta „jak do Radomia” czy Sandomierza. Przeżywał Rzym jako „codzienne, zupełnie zwykłe miasto”, w sposób pozbawiony turystycznego entuzjazmu. „Ja w Rzymie po prostu mieszkam” – puentował w Podróżach do Włoch próby opisania swojego doń stosunku.

Z coraz większym więc dystansem traktował „zwiedzanie”, włączenie w ruchliwy podróżniczy tłum, zajęty produkowaniem entuzjazmu i wspomnień. Nie chodziło o to, że „Turystyka współczesna jedną z największych klęsk ludzkości”, jak kończył skierowaną przeciw niej rzymską dziennikową filipikę. Ważne było zadane zupełnie serio pytanie: „Co zwiedzać?”. Najbardziej jak to możliwe radykalne, buntownicze zdanie w ustach pisarza, którego książki stały się klasyką eseistyki podróżniczej. (Kto inny pozwoliłby sobie na nie?) Pojawia się też sugestia, że poza „osobliwościami Rzymu” nie ma tam nic do zobaczenia, a i one są tylko sztucznym wypełnieniem wewnętrznej próżni. „Pustka naszych żyć jest przerażająca” – kończy poświęcony temu zapis. Naszych – więc i piszącego te słowa, który wypełnić ją może przede wszystkim aktywnością skierowaną w głąb – twórczością.

Nic dziwnego, że swe włoskie wyjazdy Iwaszkiewicz zaczął traktować nie tyle jak inspirację i moment gromadzenia wrażeń czy materiału literackiego, co jako szansę realizacji przywożonych do Italii projektów – czas intensywnego pisania spędzony w hotelowym pokoju. „[…] To miasto mi coś daje – pisał o Rzymie w eseistycznej książce z 1977 roku – chociażby dokładne oderwanie od wszystkich moich kłopotów domowych – bo jednak jeśli weźmiemy spis moich ostatnich utworów, zarówno opowiadań, jak wierszy, to wszystkie lub prawie wszystkie noszą u spodu podpis i datę: Roma, dnia tego a tego”.

Rzymskie kontrasty, oswojone, zastąpiły inne – artystyczne i wewnętrzne. Tworzenie nad Tybrem tak arcypolskich utworów, jak Martwa Pasieka, Mefisto‑Walc, Cienie czy Heydenreich. Ale także coraz mocniej obecna sfera przywożonych znad Wisły problemów i nasilająca się pesymistyczna dyspozycja pisarza. Iwaszkiewicz poświęcał im przeważającą część podróżnych dziennikowych zapisków, notując na ich marginesie pełne rezygnacji westchnienie: „Rzeczywiście jest o czym rozmyślać – w Rzymie”.