Przygoda – włączona w łańcuch naszego życia – jest równocześnie izolowana, ma swój początek i koniec, a „jej granice w przestrzeni i czasie nie zdeterminowane są od zewnątrz, ale od wewnątrz”. […] „twórca wyrywa fragment z nieskończonego szeregu życia […] i nadaje mu formę autonomiczną, samowystarczalną. Struktura przygody jest identyczna ze strukturą dzieła sztuki”² – pisał za Simmlem Bolesław Miciński. A zatem granica, epizodyczność, stwarza w tym przypadku reprezentację. Podróż trwa, jest nieskończenie długa, lecz to właśnie barwnie opisane jej epizody tworzą tę przedziwną retorykę, która nawet z drobnej anegdoty czyni wielką metaforę.

Przygoda to też pewna strategia lekturowa, którą swojemu czytelnikowi proponuje brytyjski oryginał i cyklista Bernard Newman (1897–1968). Ten niezwykle płodny autor ponad stu czterdziestu książek doczekał się w dwudziestoleciu w kręgu anglosaskim pewnej sławy, dodajmy jednak, że ustępowała ona znacznie estymie, jaką darzono tam naszego Antoniego Ferdynanda Ossendowskiego. Zresztą obaj panowie pochodzili z tego samego rodu pradawnych komiwojażerów, snycerzy peregrynacyjnej wyobraźni, do rodziny owych wiecznych tułaczy, pławiących się w wątpliwym blichtrze dobrowolnej niewygody, byle wyżej, byle dalej, ewig usque ad finem i wciąż poza granice imaginacji spod znaku domowych pieleszy. To Kolumbowie, kartografowie dziwnych podróży, potomkowie koryfeuszy przesuwania linii horyzontu, busoli przygody, dumni kawalerowie nieformalnych orderów Vasco da Gamy, spadkobiercy Benedykta Polaka i jego De Itinere Fratrum Minorum ad Tartaros. Ród ten po Schulzowsku za każdym Meksykiem odkrywał nowy Meksyk. Bo czymże jest w istocie Meksyk i Ekwador i Sierra Leone, jeśli nie jakimś wymyślnym specyfikiem, jakimś zaostrzeniem smaku świata, jakąś krańcową i wyszukaną ostatecznością, ślepą uliczką aromatu, w którą zapędza się świat w swych poszukiwaniach, próbując się i ćwicząc na wszystkich klawiszach³.

Pisze zatem ten ród swoją nadbiografię⁴ peregrynacji, spisuje swoje ja w tysiącznych przybliżeniach oraz odbiciach. Bo kimże w istocie są ci wszyscy napotykani na szlakach autochtoni, jeśli nie jakimiś emanacjami naszej własnej duszy? Posłanymi nam przez Carla Gustava Junga animusami, w których upostaciowionych ciałach przeglądają się nasze lęki i nadzieje? Taki – by tak rzec – personalistycznie nastawiony reportaż reprezentuje właśnie nasz angielski cyklista. Oczywiście w odmianie: w innym poznaję siebie.

Newmanowskie Rowerem przez IIRP. Niezwykła podróż po kraju, którego już nie ma. Reportaż z 1934 roku⁵ to oczywiście tytuł polskiego wydawcy nadany książce znanej w oryginale jako Pedalling Poland i opublikowanej po raz pierwszy na Wyspach w 1935 roku. To intrygujące dzieło możemy czytać na wiele różnych sposobów, niemniej najbliżej intencji autorskiej wydaje się odbiór sytuujący się w kręgu metaprzestrzeni przygody. W sposób niejako gatunkowy przynależy ona formom z pogranicza reportażu podróżniczego, już od momentu kształtowania się jego konwencji u zarania, a więc w okresie od XVI do XVIII wieku. Rzec można nawet, iż kategoria przygody stanowi tutaj megamotyw tematyczny tekstu. Podobnie u Bernarda Newmana, który już na wstępie ostrzega, że jego książka nie będzie przewodnikiem po Polsce. „Nie jestem człowiekiem metodycznym – pisze – w jeszcze mniejszym stopniu artystyczną duszą, proponuję więc wrażliwym czytelnikom opuścić te akapity, w których rozprawiam o sztuce i architekturze. Uwielbiam prowincję i zamieszkujących ją ludzi – ich w szczególności”. W istocie jednak galeria portretów służy tutaj uwypuklaniu podmiotu wypowiedzi. Nie chodzi bynajmniej o to, aby jej przedmiot, a więc II RP się tutaj nie pojawiał. Przeciwnie. Jednak możemy zauważyć, że forma narracji opiera się w znacznej mierze na eksponowaniu gramatycznej kategorii pierwszoosobowego czasownika. Jeśli więc na wstępie Newman pisze, iż poznawał Polskę tak, jak się „jawiła”, to oznacza to tyle, że to właśnie jemu jako osi konstrukcyjnej ona się właśnie prezentowała. Poznajemy więc w pierwszej kolejności nietuzinkowy charakter brytyjskiego bonvivanta i dopiero zza tego filtra (niekiedy po brytyjsku głęboko autoironicznego) patrzymy na współczesnych mu Polaków. Z perspektywy mocnej odautorskiej persony staramy się zgłębić „geografię przygody”, a więc ów „dający się zakreślić na mapie kultury i zbiorowej wyobraźni zbiór adresów, krajobrazów i zręcznie opowiedzianych fabuł”⁶. A zatem jakieś współczesne Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, którego przodkowie w dawnej dawności wyemigrowali na Wyspy Brytyjskie, o swej genealogii zapomnieli, jednak gdzieś w zaraniu archetypu afirmacja szlacheckiej fantazji w nich pozostała. I nieuświadamiana powróciła w którymś z kolei pokoleniu, w krwi podróżniczej, która falą swej energii postanowiła dobić do brzegów II RP. Cóż z tego, że tak nie było? Newman chyba nie mógł tego wtenczas, w 1934 roku, wiedzieć. Niemniej będąc po trosze (co ważne!) kulturowym dyletantem (albo pozując na takiego, co dla persony pisarskiej, dla kreacji podmiotu wypowiedzi, dla świata przedstawionego nie ma znaczenia) wybrał ścieżkę najwłaściwszą dla odwiedzanej przez siebie kultury. A przynajmniej dla istotniejszego jej paradygmatu panów Paska, Sienkiewicza i Czarnyszewicza. Tą ścieżką było ukochanie przygody. Brawurowa fantazja.

Newmanowski „dziennik” utkany jest z licznych, następujących po sobie epizodów, a to niewątpliwie rzecz dla naszych rozważań nieobojętna. Wybiórcza, podporządkowana nielogicznej logice podróży narracja ostatecznie nigdy się nie dopełnia. I tu znów wracamy do Georga Simmla czytanego po Gadamerowsku. W przygodzie oto przegląda się całość życia, na podstawie jednego epizodu wolno nam wnioskować o najgłębszych pokładach. Czego? A zresztą tego wiedzieć nie mógł i sam Newman. A może mógł? W każdym razie w swych peregrynacjach kierował się nieodmiennie filozofią przypadku: „Wziąłem po prostu rower, czyli swojego starego kumpla «George’a», wylądowałem w Gdańsku i ruszyłem w Polskę […]”. Już to jedno zdanie mówi nam bardzo dużo o przyszłej opowieści, ściślej zaś o ważnym dla niej mechanizmie stylizacji, o tym granicznym przypadku, kiedy doświadczamy niemal dosłownej przekładalności literatury na życie, gdyż nie sposób już oddzielić od siebie konwencji, legendy i autentycznego przypadku. Choćbyśmy nie wiedzieć jak bardzo się zarzekali, że każdym fibrem duszy, każdym zmysłem fizycznym i duchowym przewertowaliśmy księgę doświadczenia, archetyp zrasta się z żywym naszym jestestwem, z osobą z krwi i kości, wprzęga ją w narrację, czyni jej oddech rytmem pauzy i zdania, przemienia w narracyjną sekwencję, czyli literaturę. I nie wiadomo już, co było w tej peregrynacji nami, a co cudzymi słowami, tysiącznie wymawianymi, filtrowanymi przez udrapowane (wzniośle lub nie) formy. Oto bowiem w reportażu z 1934 roku samotny podróżnik udaje się do nieznanego sobie kraju na rączym rumaku, któremu przypisuje ludzkie cechy. Zresztą Newman nieraz umiejętnie posługuje się humorystyczną prozopopeją. Rowerowy przyjaciel George nie zawsze zgadza się ze swym towarzyszem Bernardem, krótkie dialogi jednośladu z człowiekiem przekraczają zaś ramy zwykłej humoreski, w której hojnie obdarza się rolami przedmioty nieożywione. Rower – stanowiący w takim wypadku przedłużenie nie tylko ciała, ale i poniekąd duszy cyklisty – przypomina zatem giermka błędnego rycerza. Mityguje on swego pana chociażby przy szaleńczych próbach przemieszczania się po zasypanych piachem drogach Polesia, na rogatkach Puszczy Białowieskiej zaś ratuje go przed ukąszeniem jadowitej żmii. Zresztą i kolarz nie pozostaje dłużny. Może i nie wybawia roweru z wielkich opresji, lecz z pewnością nie pozwala mu poczuć się samotnym. Dlatego też w trakcie dłuższych postojów w mieście „zabiera go na przejażdżki”. A i sam Newman z właściwą sobie autoironią poczuwa się do „rycerskiej” roli, kiedy to wyznaje, że „w charakterze broni” posiada „kozik do obierania ziemniaków”, który przywłaszczył „sobie w kuchni, gdy gospodyni patrzyła w inną stronę”. A i on okazał się orężem zbytecznym, gdyż mityczna podróż na Wschód nie była wcale usiana niebezpieczeństwami. No może poza spotkaniem trzeciego stopnia z żubrem. Tę zresztą pełną dreszczyku eskapadę zafundował sobie sam Bernard chcący wszakże zasmakować (niemal dosłownie) żubrzego życia.

Wśród licznych strategii mitologizacji należy wyróżnić jeszcze orientalizację w duchu opowieści-relacji niesamowitych pochodzących ze świata epoki, którą w stronach gawędziarza (bo to i poniekąd gawęda!) uznano już za dawno minioną. Tłem tych historii – a zarazem głównym bohaterem – staje się częstokroć wciąż nieujarzmiona przyroda, której niewzruszone oraz sprawiedliwe prawa kontrastują z ludzkim przemijaniem. Nieogarnione kresowe przestrzenie Polesia jawią się w tej perspektywie jako ziemia nie tyle pełna niebezpieczeństw (czyż bowiem warto skupiać się na zagrożeniach, które są immanencją samej natury?), ile poddana jakiemuś wewnętrznemu rytmowi, który – jeśli tylko nie zostanie nieopatrznie albo świadomie przez człowieka złamany – zupełnie mu nie zagraża. Więcej nawet – właściwie rozpoznany staje się jego niezawodnym sprzymierzeńcem (patrz: polska, śródlądowa, wojenna flota poleska). Nieostrożnym zaś niesie nieuchronną zagładę, choć i to słowo zdaje się tutaj nieodpowiednie, bo aksjologicznie nacechowane. Poleska przyroda jest bowiem chyba dla Newmana raczej poza dobrem i złem, ściślej zaś – jest po prostu dobra, bo jest taka, a nie inna, choć w tym swoim istnieniu bywa wręcz okrutna:

[…]

[Ciąg dalszy w numerze.]