Początek lat siedemdziesiątych XX wieku był dla wielu obywateli Polski Ludowej okresem naznaczonym wydarzeniami marca ’68. Stryjkowski po niespełna dziewięciomiesięcznym pobycie niespodziewanie wrócił wówczas ze Stanów Zjednoczonych i spróbował powtórnie znaleźć dla siebie miejsce w kraju, w redakcji „Twórczości” i w literaturze polskiej – nie publikował bowiem od wydania Austerii w roku 1966. Zadebiutował więc niejako powtórnie w 1971 roku opowiadaniami „amerykańskimi”, co do których miał mnóstwo artystycznych wątpliwości. W dzienniku pod koniec 1970 roku zanotował: „Oddałem dzisiaj opowiadanie Martwa fala. Boję się, jak debiutant beznadziejnie”, a dwa dni później zapisał już z wyraźną ulgą: „Martwa fala spodobała się. Jestem uratowany. Będę pisał dalej. Nikt poza mną nie wiedział, jakie ma znaczenie to opowiadanie. Bez przesady był to mój debiut”¹.

Gołubiew, który też swój ostatni zbiór opowiadań (Przy drodze) wydał w 1966 roku, intensywnie pracował wtedy nad wykańczaniem wcześniej rozpoczętych projektów literackich i publicystycznych. Jednym z takich „zwidów” z przeszłości był Szaja Ajzensztok, poświęcony relacjom polsko-żydowskim, ale i ogólniejszej kwestii zniewolenia człowieka, oraz rzecz mówiąca o potrzebie wyswabadzania się z różnorakich okowów. Ten „scenariusz” lub „kronika”, jak czasem określał Szaję – utwór dedykowany Saulowi Sarnakerowi, „ofierze czasu nieludzkiego”, postaci stającej się tym samym symbolem wszystkich ofiar pochłoniętych przez Zagładę – był dla autora Bolesława Chrobrego niezmiernie ważny jako zadanie pisarskie i społeczne, a nawet religijne. „[B]ędę Szaję kończył” – wyznawał szarpany wątpliwościami i pełen obaw, ale jednocześnie z przekonaniem. Deklarował też: „należy to po prostu do mego obowiązku: Człowiek powinien sprostać życiu – […] – «to nasze religijne zobowiązanie»”².

Prośba Gołubiewa do Stryjkowskiego o pomoc w korekcie żydowskich realiów w Szai stanowiła ważny krok w realizacji tego wewnętrznego przeświadczenia. Przy okazji uwag Stryjkowskiego o konstruowaniu wypowiedzi żydowskich bohaterów wywiązał się między pisarzami ważny (acz ostatecznie nierozstrzygnięty) spór o „żydłaczenie” i ogólniej o „sztuczne” języki (np. staropolski, góralski, żydowski, „wileński” itp.) w literaturze rodzimej: o ich wierność wobec rzeczywistości i artystyczną funkcjonalność.

Stryjkowski 19 września 1972 roku po półgodzinnym spacerze z Alei Wyzwolenia (w trakcie którego spotkał obrażonego nań Edwarda Stachurę z żoną) zameldował się w kamienicy na Sewerynów, gdzie w mieszkaniu swatów, u państwa Doroszewskich, zatrzymali się „krakowianie” Janina i Antoni Gołubiewowie. Było to jedyne spotkanie pisarzy i jedyna rozmowa prowadzona bez pośrednictwa papieru i pióra, którą obaj uwiecznili zresztą we własnych diariuszach. Gołubiew zanotował na przykład swe pierwsze wrażenie – od 1968 roku Stryjkowski „szokująco postarzał się i niespodziewanie zżydowszczał – taki typowy Żyd z cynamonowego sklepu, gdzieś z Brodów albo Kołomyi – w wyglądzie, w zachowaniu, w reakcjach, w typie serdeczności”³. Stryjkowski zaś po powrocie do domu wyartykułował swój narastający lęk na widok siniejących ust Gołubiewa, zmagającego się w trakcie konwersacji z silnymi bólami sercowymi⁴.

Epicki tradycjonalizm autora Głosów w ciemności i pewna nieufność wobec pisarzy polskich, podejmujących tematy żydowskie, nie pozwoliły mu docenić Szai Ajzensztoka, utwór ten uznał za literacki dziwoląg i pisarską porażkę. Niemniej Stryjkowski cenił szlachetność Gołubiewa i jego żony, którzy w trudnym dla niego czasie antysemickich napaści (nie tylko werbalnych) stali się świadectwem ludzkiej szlachetności i twarzami – obok np. poznanego później ojca Jacka Salija – otwartego polskiego katolicyzmu.

Gołubiew w trakcie korespondencyjnej znajomości nabrał przekonania o łączącym go ze Stryjkowskim pokrewieństwie czy duchowej bliskości, wielkodusznie oferując w ostatnim liście swą przyjaźń. Dokładnie w tym samym dniu Jan Józef Szczepański – po wcześniejszej rozmowie ze Stryjkowskim o Bogu – dał maszynistce do przepisania dopiero co ukończony esej na temat etyki i religijności⁵, który następnie opublikował jako list otwarty do Juliana Stryjkowskiego⁶. Dla pisarzy związanych ze środowiskiem „Tygodnika Powszechnego” i Znaku, jak Szczepański czy Gołubiew, autor Głosów w ciemności – ekskomunista przecież – stał się w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku intelektualnym sojusznikiem, ale i punktem odniesienia, wyrazicielem inności w polszczyźnie, a jednocześnie znakiem bliskości i katalizatorem dialogu.