Wiosną 1963 roku zachłannie przeczytałem Jeden dzień Edwarda Stachury. Jak do mnie trafił? Może przyniósł go do naszego domu mój Ojciec, Wincenty Burek¹¹, pisarz, autor m.in. sławnej swego czasu Drogi przez wieś (1935), systematyczny czytelnik „Twórczości” (w której ukazywały się pierwsze opowiadania Stachury), śledzący i kupujący nowości wydawnicze. A może w którymś z listów do domu informował o tym zbiorze opowiadań mój brat Tomasz – dwudziestopięcioletni, przyciągający już wtedy uwagę krytyk literacki¹². Nie sposób po latach rozstrzygnąć. Lektura Jednego dnia bardzo mnie poruszyła, wręcz zniewoliła: duchowym napięciem, jasnym tonem, obrazem życia w bezustannej radosnej wędrówce przez „manowce” świata. Przechowuję ten tomik – zdezelowany przez lata, pozbawiony barwnej obwoluty autorstwa Mariana Stachurskiego. Z tą książką w dłoni i zachwytem w duszy poszedłem do domu Pani Zofii przy ul. Browarnej. Także i na niej lektura Jednego dnia wywarła duże wrażenie.

Niedługo później – matura, egzaminy na studia, a u schyłku września przenosiny do Warszawy. Wkrótce po przyjeździe zobaczyłem „prawdziwego” Stachurę, znanego dotychczas ze zdjęcia w którymś z literackich pism. Minąłem się z nim na Krakowskim Przedmieściu. Odwróciłem się, przejęty. Tak… to on!

Po jakimś czasie nadszedł list od Pani Zofii z zadaniem, abym próbował odszukać Stachurę i zaprosić go do przyjazdu do Sandomierza. Poprosiłem Tomka, aby mi dopomógł w wypełnieniu sandomierskiej misji. Bywał przecież w miejscach, w których mogły się skrzyżować jego drogi z autorem Jednego dnia: w redakcji „Twórczości”, w Domu Literatury przy Krakowskim Przedmieściu.

Mieszkałem wtedy – student pierwszego roku archeologii – w akademiku „na Kicu”, przy ul. gen. Kickiego na Grochowie. Któregoś listopadowego wieczoru – pukanie. W drzwiach – Sted, w zsuniętym na bok „andersowskim” berecie: – Czy zastałem Krzyśka Burka? Potwierdziłem. Byłem oszołomiony tą wizytą. Tym bardziej że niezwykły gość, podając rękę i przedstawiając się, powiedział: – Możesz mi mówić Sted.

Potoczyła się rozmowa. O Sandomierzu i projekcie podróży, polonistycznym kółku, naszej Pani od polskiego. Pytał o dojazd, hotel, proponował dwa spotkania: jedno dla licealistów – gratis, drugie na mieście – z honorarium.

Kiedy wyszedł, natychmiast sporządziłem obszerną relację i wysłałem do Sandomierza. Przeczytałem ją ponownie 47 lat później, już po śmierci Pani Zofii (zm. 7 maja 2010 roku), kiedy w redagowanych przeze mnie „Zeszytach Sandomierskich” przygotowywałem blok poświęconych Jej wspomnień. Moja relacja znalazła się w małej antologii listów do Pani Zofii, ułożonej przez Jerzego Krzemińskiego, kustosza Działu Literatury Muzeum Zamkowego w Sandomierzu, także jej ucznia. Czytany po latach list uświadomił mi, jak bardzo wtedy, przed półwieczem, byłem zafascynowany twórczością autora Jednego dnia – wręcz pisałem ten list „Stachurą”.

W listopadzie Sted pojechał do Sandomierza. W towarzystwie kolegi – lektora jego opowiadań¹³. To było inne spotkanie niż te, które dotychczas się zdarzały w naszej szkole z pisarzami, ludźmi kultury. Bez oficjalności, bez dystansu¹⁴. Po spotkaniu Sted poszedł wraz z kilkoma młodocianymi palaczami za szkolny kibel, na fajkę. A potem była kolacja ze specjałami Pani Zofii. Jedna z naszych koleżanek, Basia Gajkówna (już nie żyje), zaśpiewała Stedowi popularną wtedy piosenkę: Żółty liść. W rewanżu otrzymała żółtą różę, którą wcześniej on dostał. Przez lata trzymała ją, zasuszoną, w pokojowym zegarze.

Tak rozpoczęła się przyjaźń Steda z Panią Zofią. Dokumentuje ją zbiór listów. Odwiedziłem potem Steda w jego mieszkaniu przy ul. Rębkowskiej, w bliskości akademika. Pamiętam schludne wnętrze, gitarę na ścianie, absorbującego naszą uwagę, pięknego, ruchliwego psa czarnej barwy. Zyty tego dnia nie było. Jechaliśmy potem razem za Wisłę, do ruchomych schodów, zatłoczonym tramwajem 26, na tzw. orła – jedna noga wspierała się o stopień tramwaju, a ręka trzymała się mocno uchwytu.

W następnych latach widywałem Steda na spotkaniach literackich, „U Hopfera”¹⁵, gdzie przychodził z gitarą i śpiewał. Latem przy kawiarnianym stoliku przed Domem Literatury, przy szachach. Kiedy się czasem zderzaliśmy, pytał, jak u mnie, co słychać… Nigdy przecież nie zawiązała się między nami głębsza zażyłość. Czytałem, to oczywiste, jego kolejne książki, aż po te z ostatniego, „mistycznego” okresu twórczości. Wiedziałem o chorobie, o pogłębiającej się osobności.

25 lipca 1979 roku – była to środa – obchodziłem imieniny. W Drohiczynie, w toku letnich archeologicznych wykopalisk. Zaprosiłem uczestników naszej kilkunastoosobowej ekspedycji na wieczorną biesiadę. Zbieraliśmy się, aby rozpocząć świętowanie. Nadeszła jedna z koleżanek.

– Wiecie, usłyszałam w radio, że wczoraj zmarł ten pisarz, Stachura.

Przeszedłem kilka kroków na skraj wysokiej nadbużańskiej skarpy, patrzyłem na nieruchomą taflę wieczornego Bugu, szeroką przestrzeń za rzeką. Trochę było tak jak tam, w Sandomierzu, na podwórku domu rodziny Bażantów, skąd także widać było daleko: Wisłę, galicyjską równinę. Byłem na tym podwórku któregoś z wiosennych dni 1963 roku, niosąc Pani Zofii radosną nowinę o Jednym dniu Edwarda Stachury. Był też tam Sted, w czasie swych późniejszych pobytów w Sandomierzu. Wróciłem po chwili do grona imieninowych gości.

Nie odważyłem się wyznać, jak bardzo wiadomość o śmierci Steda mnie zabolała.

Krzysztof Burek

Opowiadałem mu o Pani Profesorce, o Pani Schinzlowej, która tak gorąco zareagowała na jego utwory, o młodzieży z Kółka, o dyskusji nad jego opowiadaniami i zabrnąłem w tej gorączce retorycznej – wyznaję to ze skruchą – za daleko, bo powiedziałem mu, że młodzież nawet klasówki o jego opowiadaniach pisała. Ale przekonałem Stachurę, że to prawda, bo widziałem, jak się cieszył tym, co mu mówiłem, szczególnie tymi skłamanymi klasówkami, mówił, że chciałby je bardzo przeczytać (co tu teraz, Pani Profesorko, robić? O, ja kłamca podły! Jak z tego wybrnąć?). Mówił, że mógłby wobec tego do Sandomierza pojechać z przyjemnością. Zna Sandomierz, był tam w tym roku w czasie lata, które zresztą spędzał bisko Sandomierza – w Annopolu (skończył właśnie pisać opowiadanie Most pod Annopolem¹⁶, które jest opisem bodajże trzech dni z jego pobytu tam i które chciałby w Sandomierzu odczytać). Prosił, aby Pani Profesorka wyznaczyła mu termin przyjazdu. Najchętniej wybrałby się do Sandomierza w niedzielę, poniedziałek lub środę, w inne dni ma zajęcia na romanistyce, którą studiuje¹⁷. Mówił o dwóch spotkaniach w S. Jednym bezinteresownym dla Kółka, drugim płatnym dla starszych. Chciałby jednak zarobić nieco, bo nie ma pieniędzy, nie drukuje nic ostatnio, bowiem wszystkie nowe opowiadania porozsyłał na nierozstrzygnięte jeszcze konkursy, ożenił się niedawno. Myślę, że stać Bibliotekę, powiedzmy, na to pięćsetzłotowe honorarium lub większe. Wygląda z tego, co wyżej napisałem, że sprawa przyjazdu Stachury jest już rozstrzygnięta. Ale nie można tak twierdzić. To jest taki dziwny chłopak. W czasie naszej rozmowy, gdy widziałem, że był pełen entuzjazmu, cieszył się z tego, co mu opowiadałem, posmutniał nagle, popatrzył na swoje zniszczone trochę spodnie farmerskie i mówi do mnie – „To ja chyba nie będę mógł tam pojechać, bo tylko to ubranie mam jedno farmerskie, trzeba by było garnitur jakiś kupić, spodnie, krawat, buty porządne, a tak, to wstyd przed młodzieżą mądrą występować”. Musiałem mu dopiero tłumaczyć, że to będzie nawet lepiej, gdy on przyjedzie w tym swoim ubraniu farmerskim, opisanym w Jednym dniu, bo przecież wszyscy wiedzą, że on w tamtych opowiadaniach opisuje siebie i rozczarowaliby się, gdyby przyjechał elegancki, inny niż tam w opowiadaniach. I niepotrzebnie to mówiłem, trafiłem go tym przypomnieniem, że bohater Jednego dnia – to on, w bolesne miejsce. Zaczął się zastanawiać, jak to będzie, gdy młodzież zacznie mu stawiać pytania, dotyczące przeżyć i myśli bohatera Jednego dnia i on nie będzie mógł na te pytania odpowiedzieć, bo przecież one dotyczyć będą jego, jego wzruszeń, uczuć, myśli, a on tak prosto i zwyczajnie o swoich uczuciach wewnętrznych nie może mówić, bo mówienie o tym go boli, jeszcze gorzej niż jego pisanie, które też jest nieustannym „wyszarpywaniem bolesnym” – tak to nazwał – tego wszystkiego, co [-] tkwi głęboko w jego wnętrzu i o czym nie można mówić prosto i zwyczajnie. Ale myślę, że jednak przyjedzie. Myślę, że można by list napisać do niego z oficjalnym zaproszeniem. Gdyby dostał taki list od Kółka, na pewno by się wzruszył. Biblioteka też mogłaby napisać do niego list, w którym podałaby mu warunki finansowe tej imprezy. Nie znam dokładnie jego adresu domowego, choć mieszka tuż koło mego akademika, ale można napisać do niego na adres Domu Literatury, w którym codziennie spędza czas nad swoją najulubieńszą rozrywką – grą w szachy.

Dom Literatury

Krakowskie Przedmieście

Kamienica Johna

Kończę już, czekam na list od Pani Profesorki i naprawdę będę się bardzo starał, aby Stachura przyjechał do Sandomierza.

Pozdrawiam Panią Profesorkę bardzo serdecznie – Krzysztof Burek

Przyjadę z kolegą¹⁹, który będzie czytał moje opowiadania. Przyjedziemy dopiero w poniedziałek, bo tak się składa, ale chyba zostaniemy w Sandomierzu dzień, dwa.

Chcę zaznaczyć, że nie umiem mówić²⁰ i jeśli o to chodzi, to mogę rozczarować. Poza tym wie Pani z moich opowiadań, że jestem chłopakiem raczej milczącym. Ufam jednak, że jeśli ja się nie spodobam, to spodobają się moje opowiadania. Mam trzy nowe opowiadania i te właśnie będę prosił o wysłuchanie.

Kończę na tym ten niezgrabny list, jeszcze raz dziękując bardzo za dobre słowa.

Do zobaczenia w Sandomierzu

Edward Stachura

Powiem, że zawsze chciałbym mieć takich słuchaczy jak Pani. Powiem, że chce się pisać dla takich ludzi i będę to robił z radością i ufnością. Dostałem jeszcze kilka listów od różnych nieznanych mi nigdy ludzi. Jasne, że uważam własne moje zdanie i własne moje sumienie za pierwsze. Mówię to otwarcie. Nie jest to pycha i nieskromność. Byłem kiedyś pyszny chłopak, to znaczy z pychą wybujałą jak powój czy bluszcz, ale to było bardzo dawno.

Ale cóż by znaczyło moje własne zdanie, gdybym pisał w puste powietrze, w próżnię tak zwaną. Może nic by nie znaczyło, ale toby na pewno było straszliwe.

I tak się cieszę, że tego się nie doczekałem i ufam, że nie doczekam. Nie bardzo mi wychodzi ten list, zawsze tak jest, kiedy chcę dużo powiedzieć i coś wyrazić albo coś wyrazić komuś. Więc lepiej skończę, a Pani niech wie, że szanuję Ją nie dlatego, że Pani mnie i moje pisanie darzy dobrym uczuciem, ale dlatego, że jest tego Pani warta sama w sobie. Czysto.

Chcę Pani życzyć z okazji Świąt Bożonarodzeniowych i Nowego Roku dużo najlepszego: zdrowia, szczęścia i takich dziewcząt i chłopców, jakich poznałem.

Posyłam Pani obiecany tomik i 80 zł za noclegi, które mi opłaciliście. Wziąłem ze sobą rachunki i dostałem za nie pieniądze w Warszawie. Tak że proszę się nie obruszyć. Dziękuję jeszcze za wycinek, gdzie Iwaszkiewicz kończy swoją wypowiedź parafrazą moich słów z „Nocnej jazdy w pociągu”²¹.

Całuję ręce Pani

Edward Stachura

Warszawa 26

ul. Rębkowska 1 m. 15

[Więcej listów w numerze.]