Muszę przyznać, że nie bez znaczenia pozostaje urok tego słowa, które pasuje do cyklu miniesejów, a ponadto zawiera w sobie obietnicę przygody i pewnej powtarzalności, czyli powrotu (po kolistej trajektorii) do epoki domowej. Ale podoba mi się też samo urządzenie, zwłaszcza jego niewyszukana konstrukcja. Otóż stanowi ono skrzyżowanie miotły z rowerem bez pedałów (Lem sporządził nawet jego rysunek). Nic dziwnego, że nielegalna chronomocja (uprawiana najczęściej przez „młodzież wyzbytą pionu moralnego”) przyczyniła się do powstania wielu legend i zabobonów. Dosiadając chronocyklu, można więc tumanić i przestraszać, mylić tropy, tudzież balansować między szarmem czarnoksiężnika a wątpliwym (choćby ze względu na brak pedałów) seksapilem cyklisty. Mówiąc wprost: ten hybrydowy pojazd zachęca do przybierania różnych wcieleń, wymyślania odmiennych misji, zmiany taktyki działania i tempa ruchu, modulacji tonu. Teraz na przykład udzieliła mi się żartobliwa dykcja Dzienników gwiazdowych, ale obiecuję, że później zrobi się poważnie, a nawet bardzo poważnie, gdyż podróże w czasie nie zawsze skłaniają do krotochwili. Chciałem tylko ostrzec, że mam tysiąc przebrań i nie zawaham się ich użyć. Na razie pozostanę w stroju sowizdrzalskim, który pasuje do oficjalnej prezentacji mojego środka lokomocji.

Chronocykl Ijona Tichego był niedoskonały – to jego kolejna zaleta. Planując skok, należy liczyć się z marginesem błędu, dlatego zawsze będę sprawdzał i podawał bieżącą datę. Niekiedy można wylądować w zupełnie przypadkowym momencie, a wtedy cała wyprawa upodabnia się do podróży na Antyterrę. Przeszłość to nie tyle, jak chciał L.P. Hartley (a za nim Daniel Lowenthal), obcy kraj, ile obca planeta. I naprawdę nie trzeba katapultować się do średniowiecza czy innego ancien régime’u, żeby poczuć ten ożywczy dreszcz. Zresztą nie mam zbyt wielkiego wyobrażenia o dalekich wyprawach, bo model, który mi się trafił, albo jest zdefektowany, albo ma wmontowany ogranicznik, tak czy inaczej dociera najdalej w okolice roku 1900. Porusza się natomiast z dużą sprawnością po całym wieku XX i pozwala łagodnie wyhamować przed rokiem pańskim, w którym rozpocząłem wycieczkę. Jego prymitywna konstrukcja sprawia, że najłatwiej przeskakuje się okrągłe odcinki czasu, takie jak dekady. Im okrąglejsze są te odcinki, tym lepiej; podróż pięćdziesiąt lat wstecz to fraszka, a cofnąć się o równe stulecie to tyle co splunąć. Niekiedy, majstrując przy mechanizmie, udaje się sprowokować swobodniejszy dryf czasowy, to wymaga jednak przebiegłości, na którą nie zawsze umiem się zdobyć.

Po każdej podróży wracam do swoich czasów i często nie mogę ich rozpoznać – wówczas teraźniejszość staje się obcą planetą. Dziwię się swojej epoce, przerażam nią albo zachwycam, przyglądam się jej z miłością lub odrazą, całkiem jak Guliwer po powrocie do domu (choć on znał głównie niechęć i obrzydzenie). I tak jak on, nie mogąc usiedzieć na miejscu – czyli w moim dzisiaj – natychmiast planuję kolejne awantury. Po drodze zaś spisuję moje odkrycia, zdziwienia, przerażenia, zakochania, zachwyty i wstręty. I nieraz wydaje mi się, że jestem gościem z przeszłości – to w swojej epoce czuję się jak egzul lub, jeśli kto woli, zbłąkany turysta. Mówiąc wprost, z odrobiną (absolutnie koniecznej w tym fachu) bezczelności, pisarki i pisarze sprzed wieku są moimi współczesnymi w większym stopniu niż duża część autorek i autorów „Twórczości” (zwłaszcza w ostatnich latach).

Wbrew podejrzeniom Philipa K. Dicka, LEM to nie jest skrótowiec – nazwa tajnej organizacji na usługach KGB – lecz spolszczone nazwisko syna Samuela Lehma, urodzonego w zasymilowanej, inteligenckiej rodzinie żydowskiej w międzywojennym Lwowie. W czasie wojny dzięki fałszywym dokumentom Lemowie zamieszkali poza gettem. Zanim to się jednak stało, ukrywali się (za opłatą) w różnych domach, m.in. przy ulicy Kossaka (czy Kouska to niedokładny anagram tej nazwy?). Po „aryjskiej stronie” Lem pracował, żył ostrożnie, starał się nie wzbudzać podejrzeń – w każdej chwili jednak mógł zostać zdekonspirowany. No i zdawał sobie sprawę, że nie wszyscy mieli tyle szczęścia i kontaktów – część jego bliskich zginęła w Zagładzie. Zresztą odczuł dobrze, co znaczy fart tuż po wkroczeniu Niemców, kiedy został zmuszony do wyciągania rozkładających się zwłok więźniów zamordowanych przez NKWD w katowni na Brygidkach. Paradoksalnie właśnie to zajęcie miało moc ocalającą, bo w mieście szalał pogrom.

Pisze o tym wszystkim w biografii Lema Agnieszka Gajewska (Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku, 2021). Przytacza też odpowiedź na ankietowe pytanie „Przekroju” (1980) o trzy największe życzenia, w której Lem wylicza likwidację kłamstwa w życiu politycznym, całkowitą demilitaryzację Ziemian oraz trzecie życzenie, które „przewyższa nieziszczalnością oba wymienione”: „Życzę sobie otworzyć pewnego dnia oczy, aby przekonać się z satysfakcją, że wszystko, co się mnie i światu przytrafiło od mojej matury, było sennym koszmarem. Wyśniłem drugą wojnę światową, obozy koncentracyjne, okupację Polski i innych krajów, «ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej»”. Marzenie o przeskoku w czasie spycha te dywagacje na stronę wyobraźniową, na stronę fantazji i science fiction (które na potęgę eksploatuje motywy przebudzenia i time slip).

Urodziłem się 57 lat po Lemie. Zagładę odziedziczyłem w formie kulturowego kodu, w wersji doszczętnie spolonizowanej (słowo na Ż skutecznie wymijano) i upatriotycznionej (była to podręcznikowa martyrologia narodu polskiego). Minęły lata, nim ten kod złamałem i wypracowałem bardziej refleksyjne podejście do tematu. Dorastałem w nadwiślańskim traumalandzie, aż odkryłem, że Szoa jest również częścią mojej historii rodzinnej. Teoretycznie mógłbym więc mieć powody, by spróbować tricków, które odwracają bieg dziejów, ale nie korci mnie to w ogóle. Poza tym z dwudziestej podróży Tichego wyciągam wniosek, że przeszłości nie da się naprawić. Co nie znaczy, że jest ona jedna i niezmienna – jest mnoga, niezmierzona, a nawet niewymierna, wykraczająca poza historię i uobecniająca się bez ustanku, a do tego migotliwa i formująca się pod naszym spojrzeniem.

Lem wysyła swojego barona Münchausena w tułaczkę po „łaciatym” Wszechświecie – miejscami deterministycznym, miejscami nie – i po nie mniej patchworkowym czasie, każąc mu powrócić z gorzką wiedzą: nie ma znaczenia, czy coś musiało się wydarzyć, czy tylko mogło, konieczność i przypadek zapadają się w nicość na cienkiej granicy, oddzielającej „jeszcze nie” od „już”. Innymi słowy, mimo iż przeszłość jest dziwna i monstrualna, akcydentalna i katastrofalna, to pozostaje nienaruszalna. Rozumiem to podejście, bawią mnie błyskotliwe paradoksy temporalne, zdaję też sobie sprawę z niewypowiedzianego wprost kontekstu biograficznego, mam jednak wątpliwości, czy takie postawienie sprawy służy chronomocji. No bo cóż można przywieźć z takiej ekspedycji? Zadumę nad nieodwracalnym, a niekiedy i niewybaczalnym? Melancholijną świadomość, że wszystko mija? Rozdrażnienie bezsilnych bogów, znających przeszłą przyszłość? Przerażenie dziejowym zamętem i nostalgię za teraźniejszością? Jak na tak ryzykowne wyprawy nie są to imponujące trofea. Poza tym zawsze ryzykujemy wpadnięciem w ponuro kiczowaty schemat, w rodzaju pięknej sierpniowej niedzieli roku 1939; wiemy, że dni wkrótce się dopełnią, i podglądamy z łezką w oku życie na Atlantydzie, ostatnie spacery i wypadki miłosne.

A przede wszystkim czas to nie długa kreska, po której da się łazić w tę i we w tę, to raczej środowisko (czyli to, co nas otacza i zawiera w sobie), wielowymiarowa przestrzeń i sieć relacji, w której się szamoczemy. Wędrowanie w przeszłość to nie taniec na linie ani zjazd tyrolką, lecz nurkowanie, przedzieranie się, opadanie lub wznoszenie, zależnie od konsystencji czasu, od jego zgęszczeń, rozrzedzeń i krystalizacji. Czas jest wielowarstwowy, pofalowany, porowaty, plastyczny i lepki. Mnożę określenia, żeby pochwycić jego tajemniczą naturę, podobnie jak czynili to mądrzejsi ode mnie. Nie mam wyjątkowo na myśli św. Augustyna z jego słynną maksymą, tylko Michela Serresa, wielkiego filozofa polichroniczności, który mówił o czasie wirującym, pogiętym i potarganym. W rozmowach z Brunonem Latourem (Éclaircissements, 1992) opisuje jego „przestoje, pęknięcia, otchłanie, kominy błyskawicznego przyspieszenia, rozdarcia, luki – wszystko to rozsiane losowo, przynajmniej w widocznym chaosie”. Przyrównuje go do ognia: „Czas wygina się i skręca; to byt, który należałoby porównać do tańca płomieni – tu poszarpanych, ówdzie pionowych, ruchliwych i nieprzewidywalnych”. Albo do perkolacji, czyli przeciekania, przesiąkania, jakże różnego od równomiernego upływu, który mu przypisujemy. W innym miejscu wyobraża go sobie jako zmiętą chusteczkę: zgniećcie ją – radzi – i włóżcie do kieszeni, a wówczas „dwa punkty, które były od siebie bardzo oddalone, nagle stają się sąsiadujące, a nawet się nakładają. A jeśli dodatkowo ją porwiecie w kilku miejscach, dwa punkty niegdyś bliskie mogą się znacznie oddalić”. Geometryczna wizja czasu stosuje się tylko do wyprasowanej chusteczki, a Serres proponuje topologię, która skupia się na zgięciach, fałdach i rozdarciach.

Nie da się puścić w ruch wszystkich tych metafor naraz, wybieram więc jedną z nich: czas jako przecier. Albo lepiej: pasata. „Trzeba zestawić słowo passer (przechodzić, przemijać) z wyrazem passoire (sito, cedzak) – powiada filozof. – Czas nie płynie, lecz przesącza się”. W procesie tym wytwarza się niejednorodna, pełna grudek i rozwodnień pulpa. W czymś takim ląduję podczas każdej podróży. Brodzę w tym po kostki, po łokcie, po szyję. Mam tego pełno w oczach, w uszach, na języku – i wracam do siebie oblepiony minionym. A wróciwszy, dostrzegam złożoną temporalność wszystkiego, co mnie otacza. Bo świat nie jest wyłącznie teraźniejszy. Najprościej wyjaśnić to na przykładzie przedmiotów. Serres wybiera motoryzację: „Weźmy pod uwagę samochód nowoczesnego modelu: jest on zbiorem rozmaitych rozwiązań naukowych i technicznych pochodzących z różnych epok; można go datować kawałek po kawałku: taka część została wynaleziona na początku wieku, inna dziesięć lat temu, a cykl Carnota ma prawie dwieście lat. Nie wspominając o tym, że koło sięga czasów neolitu. Całość jest współczesna tylko dzięki montażowi, projektowi, wykończeniu, a czasem jedynie przez próżność reklamy”. Latour ciągnie ten wątek gdzie indziej (La fin des moyens, 2000), skupiając się na skrzynce z narzędziami: „Młotek, który znajduję w swoim warsztacie, nie jest współczesny mojemu dzisiejszemu działaniu – nosi w sobie złożone fałdy czasu. Jedna z nich ma wiek samej planety, bo ruda, z której odlano metal, pochodzi z pradawnych złóż. Inna sięga wieku dębu, który dał drewno na trzonek. Jeszcze inna obejmuje dziesięć lat, które minęły od chwili, gdy młotek opuścił niemiecką fabrykę i trafił na rynek. Gdy biorę go do ręki, włączam swój gest w to, co Michel Serres nazywa bukietem czasów – wplątuję się w rozmaite temporalności, w różnice czasowe”. Każda technika przypomina ostateczne surrealistycznego Wybornego Trupa – „zaskakującą mozaikę połączonych elementów”. Ciekawe, co sympatyczni Francuzi powiedzieliby o moim miotłorowerze?

Lem natomiast ma trzy lata. Zachowało się jego zdjęcie datowane na 1925 rok: stoi na nim w kraciastym wdzianku, białych skarpetkach i czarnych bucikach, z rozdziawioną buzią, wpatrzony w punkt obok obiektywu. Lewą dłoń trzyma w kieszeni, prawą ręką przyciska do siebie misia, podobnego do milionów innych pluszaków. W Wysokim zamku (1966) będzie opowiadał o swoim lwowskim dzieciństwie ze swadą, starannie wymijając tematy żydowskie. I ja w tej chwili patrzę na niego jak na sympatycznego brzdąca z ulicy Brajerowskiej. Wiatr Historii nie zawodzi, nie słychać głosu z offu (opcja domyślna: Piotr Fronczewski, jak w filmie Po‑lin. Okruchy pamięci, 2008), który lokowałby tę scenkę w cieniu Nieuchronnego. Malec za chwilę nauczy się czytać, za pięć chwil wymyśli chronocykl – ten sam, który teraz, właśnie teraz, próbuję zawrócić, myśląc o skoku w jego pojutrze, a moje dzisiaj. Kto wie, może widzi zarys pojazdu gdzieś w powietrzu, tuż nad ramieniem fotografa, prześwitujący leciutko przez gęstą breję czasu?