Praska polonistyka, która obchodziła w październiku jubileusz stulecia (pisze o nim Lucie Zakopalová w „Twórczości” 2023, nr 12), ma swoją katedrę na piętrze pierwszym. Wróciłam tam po dwudziestu latach – w roku 2004 bowiem, w ramach rządowego stypendium Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa miałam zaszczyt chłonąć naukową atmosferę tego ośrodka, uczyć się języka i poszerzać wiedzę na temat Czech. Pobyt ten, pierwszy zagraniczny w życiu, zaowocował: otworzył mnie „ku Europie, ku światu” (jakże proroczy okazał się tytuł seminarium śp. prof. Bożeny Chrząstowskiej, w którym uczestniczyłam). Tak, niewątpliwie październikowy powrót do Pragi na obchody stulecia był powrotem sentymentalnym. Kto by przypuszczał, że korytarze przemierzane w jego trakcie będą po niespełna dwóch miesiącach świadkami tak wielkiej tragedii. Ogromna rana goi się długo, ale obandażowana i przemywana wspólnymi działaniami i aktywnością, ma szansę się zabliźnić.

Stulecie czeskiej polonistyki miało wiele odsłon. Uroczyste obchody w Pradze przebiegały w październiku, ale w kolejnych miesiącach przeniosły się też do innych miast. Spotkanie w Katedrze Języków i Literatur Zachodnioeuropejskich na Uniwersytecie im. T.G. Masaryka w Brnie, gromadzące przedstawicieli środowisk polonistycznych, dyplomatów oraz absolwentów studiów polonistycznych (dwoje z nich, Michala Benešová z Pragi i Michael Alexa z Brna, otrzymało wspólnie w 2023 roku najbardziej prestiżową literacką nagrodę Magnesia Litera za czeski przekład Lodu Jacka Dukaja²), poświęcone było m.in. wspominaniu oraz prezentowaniu arcyważnych osobistości dla środowiska polskiego w Czechach. Tą, bez której nie tylko brneńska polonistyka by się nie obyła, jest prof. Krystyna Kardyni‑Pelikánová – wybitna badaczka, literaturoznawczyni, komparatystka, a przede wszystkim skarbnica wiedzy oraz skuteczna promotorka literatury polskiej w Czechach, a czeskiej w Polsce. Przykładów jej działalności nie trzeba szukać daleko. Dość przypomnieć, że Pani Profesor długie lata przybliżała czeską kulturę i literaturę czytelnikom „Twórczości”. Eseje i szkice, które w ciągu dwu pierwszych dziesięcioleci XXI wieku na łamach miesięcznika się ukazywały, zebrane zastały w pokaźny tom o niebywale znaczącym tytule Czesko‑polski kalejdoskop literacki. Problematyka tożsamości, recepcji oraz dialogu międzykulturowego (Wydawnictwo Neriton, 2023). Publikacja ta łączy wszystko to, od czego rozpoczyna się fascynacja Polaków Czechami: prezentuje Haška i Hrabala, tłumaczy śmiech i ironię, poszukuje wspólnych mianowników dla relacji polsko‑czeskich, objaśnia, na czym zasadza się pojęcie czeskiego uniwersum, zagląda do archiwów, bibliotek, prasy i czeskiej hospody, by czule przybliżać i analizować charakter tego świata. Barwna opowieść to przecież jedna z cech dystynktywnych czeskiej kultury! (Prof. Kardyni‑Pelikánová jest autorką wielu terminów zawartych w Słowniku rodzajów i gatunków literackich pod red. Grzegorza Gazdy, 2006, wywodzących się z czeskiej tradycji, np. knajpiana, szynkowa historyjka). Ta potrzeba zgłębiania nowych zagadnień i jednocześnie chęć dzielenia się wiedzą zostały już wcześniej zauważone i nagrodzone. W 1997 roku badaczka została odznaczona Medalem Komisji Edukacji Narodowej za szczególne zasługi dla oświaty i wychowania, rok 2015 przyniósł jej Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej (odznaczona wraz z mężem, Jarmilem Pelikánem), a w zeszłym roku uhonorowano ją nagrodą „Polonicum”, przyznawaną badaczom za wybitne osiągnięcia w krzewieniu języka polskiego oraz wiedzy o polskiej kulturze i historii na świecie. Warto po pozycje autorstwa Kardyni‑Pelikánovej sięgnąć (Czesko‑polskie spotkania literackie: komparatystyka – genologia – przekład, Brno 2000; Uwiedzeni przez polską literaturę. Czeska polonistyka literacka, Warszawa 2003; Pokłosie komparatysty: studia o polskiej i czeskiej literaturze, Brno 2007; „Čechy krásné, Čechy mé…” Czeska i polska literatura we wzajemnych interakcjach. Miscellanea literaturoznawcze: eseje, studia, krytyki, Brno 2017), by kalejdoskopem wspólnych relacji polsko‑czeskich cieszyć się w pełni.

Wszystkie te publikacje udowadniają, że historia czesko‑polskich relacji oraz stosunki literackie łączące oba kraje mają szerokie oddziaływanie synchroniczne i diachroniczne. Również współcześnie. Stale przybywa działań, w których obie kultury się zazębiają lub są dla siebie bardzo inspirujące. Nie tak dawno wszedł do czeskich kin film Dvě slova jako klíč (2023, reż. Dan Svátek), w którym jedną z głównych ról gra Daniel Olbrychski. To nie jedyna czeska produkcja, w której zagrał ostatnio polski aktor. Nieco lepsze recenzje niż Dvě slova… zebrał film Indián (2022, reż. Tomáš Svoboda), w którym polskiej gwieździe partnerowała Marta Żmuda‑Trzebiatowska. Aktorka w jednym z wywiadów przyznaje, że zawsze chciała zagrać w czeskim filmie (nomen omen przy realizacji mieliśmy do czynienia z drobnym chaosem dotyczącym polskiej żeńskiej obsady…), gdyż bliskie jej jest poczucie humoru naszych południowych sąsiadów. „Czesi jak nikt inny potrafią opowiadać o życiu: refleksyjnie, z dystansem do siebie i zabawnie” – zwierza się aktorka w mediach społecznościowych.

I właśnie po to, by nie popaść w stereotypy i wyzbyć się klisz w interpretowaniu czeskiego humoru, warto sięgnąć po takie publikacje jak Czesko‑polski kalejdoskop…. Komparatystyka literacka przychodzi przecież z pomocą: o śmiechu i jego funkcji dyskutuje się w gronie artystów dość często. Tu wręcz trzeba przytoczyć wywiad z Patrikiem Hartlem, pisarzem i reżyserem (m.in. Prvok, Šampón, Tečka a Karel, pol. Pierwotniak, Piękniś, Kropka i Karel, Netflix, 2021), który na pytanie dziennikarki, czy jest mu częściej do śmiechu, czy wręcz odwrotnie, odpowiada: „Jestem człowiekiem bardzo wrażliwym na piękno, a to odgrywa kluczową rolę. Niebywale cenię, że żyję w pięknym mieście, otaczają mnie kochający ludzie i nawet wtedy, gdy nie jest mi do śmiechu, to zdaję sobie sprawę, że to jest moje miejsce na ziemi, mam świadomość, że je w ogóle mam, że jest ono przytulne, dobre”³.

Odnosi się zresztą wrażenie, że Hartl prezentuje ten typ postawy, który może spodobać się polskim odbiorcom: pisarz ma dystans do siebie, cechuje go spostrzegawczość i błyskotliwość w opisie rzeczywistości i relacji międzyludzkich. Widać to doskonale w jego ostatniej książce Gazely (2023), opowiadającej historię trzech kobiet borykających się z różnymi problemami życiowymi. W oczach Hartla są one bohaterkami, szarymi eminencjami zachwytu w codzienności, jak by rzekł Białoszewski: silnymi, aktywnymi, którym mężczyzna ledwie stara się dorównać. Przywołuje to na myśl postać Wery z nagrodzonej powieści Ten się śmieje, kto ma zęby Zyty Rudzkiej. Przed pisaniem powieści Hartl przeprowadził swoistą kwerendę: starał się zrozumieć, czym dziś mężczyzna może służyć kobiecie, co jej może zaoferować, czego ona sama nie może sobie dać („Muž je v krizi. Žena už mu nemá být za co vděčná”, [Mężczyzna jest w kryzysie. Kobieta nie ma za co być mu wdzięczna]). Na kanwie tych przemyśleń powstały Gazely, ubiegłoroczny bestseller w Czechach.

Możemy jednak oczekiwać, że niedługo zostaną strącone z pierwszego miejsca. Zaledwie parę miesięcy temu ukazała się bowiem biografia Jaromila Nohavicy Nohavica a jeho naše malá válka autorstwa historyka Přemysla Houdy (Rybka Publishers, 2023). Piosenkarz, pieśniarz, bard, bardzo dobrze znany polskiemu odbiorcy, jest w Czechach postacią kontrowersyjną. Przed laty na jaw wyszła jego współpraca z StB (odpowiednik polskiej SB), głośno było o przyznaniu mu w Rosji medalu za zasługi, jeszcze głośniej zrobiło się, kiedy artysta z rąk Putina medal ten odebrał i nie chciał go po wybuchu wojny w Ukrainie zwrócić. Na to nakłada się popularność utworu Minulost, który długo nie schodził z pierwszego miejsca Listy Przebojów Programu 3 PR (2012/2013). Houda, zabierając się do pisania, miał do dyspozycji to, co niedostępne było dziennikarzom i badaczom wcześniej: walizkę osobistych notatek Nohavicy, dzienników, zapisków, list i listów, które do tej pory nie ujrzały światła dziennego. Takie archiwum, uzupełnione o informacje z dokumentów pochodzących z państwowych instytucji, było podstawą do stworzenia skrupulatnej, solidnej biografii, która jednak nie daje odpowiedzi na nurtujące pytania o związki piosenkarza z komunistyczną władzą (co niektórzy krytycy, np. Aleš Palán, uważają za rodzaj manipulacji). Taki jednak pewnie był zamiar autora, jak czytamy bowiem na obwolucie: „Přemysl Houda patrzy na Jaromíra Nohavicę z różnych, często sprzecznych perspektyw, a obraz, który przedstawia czytelnikowi, z pewnością nie jest czarno‑biały. Portretuje złożoną, wielowarstwową osobowość, która mieni się niczym arlekin i wymyka wszelkim uproszczonym osądom i definicjom. Pokazuje nam człowieka, który opowiada się po trochu po każdej ze stron, a jednocześnie nie stoi po żadnej stronie i który od samego początku, przed listopadem 1989 roku i dziś, prowadzi swoją «małą wojnę» w obronie własnej przestrzeni. Nie wchodzi jednak w bezpośrednie konflikty – nie walczy bezpośrednio o swój kousek čtverečního metru, jak śpiewa w jednej z piosenek, ale zawsze go renegocjuje”⁴.

W tym momencie aż prosi się o rozpoczęcie dyskusji o odwadze. Tę proponują autorzy filmu Bratři (reż. Tomáš Mašín, 2023), opowiadającego historię braci Mašinowych i ich dramatycznej ucieczki ze stalinowskiej Czechosłowacji. Film powstawał, jak przyznaje jego scenarzysta Marek Epstein, aż dziesięć lat (od pomysłu do emisji) i wszedł niedawno do kin (premiera 26.10.2023). „Chcieliśmy rozpocząć dyskusję o odwadze, czy odwaga jest w Czechach w cenie” – stwierdzają w wywiadzie jego twórcy. „– Jakimi przymiotnikami ją zdefiniować: deficytowa, rzadka, cenna czy wręcz drogocenna?” („Knihkupec”, 10.2023, s. 10). Warto zaznaczyć, że bracia Józef i Ctirad Mašinowie nigdy nie zostali pośmiertnie odznaczeni; natomiast ich siostra, Zdena, już tak, 28 października minionego roku otrzymała z rąk prezydenta Petra Pavla drugie w kolejności najwyższe odznaczenie państwowe, Order Tomáša Garrigue Masaryka pierwszego stopnia, za odwagę i „znoszenie trudów reżimu totalitarnego”.

Walka z reżimem, ale też walka o kulturę rozgrywała się na wielu polach, na wielu poziomach. Jednym z symboli tej walki był też niewątpliwie zmarły 11 listopada 2023 roku Karel Schwarzenberg. Tę wielką osobistość w grudniu pożegnały tłumy. Książę Schwarzenberg piastował wiele funkcji: był doradcą i sekretarzem w kanclerii Vaclava Havla, senatorem i szefem czeskiej dyplomacji (2007–2009, 2010–2013), ale przede wszystkim wielkim autorytetem dbającym o czeską kulturę i prawa człowieka. Jako aktywny działacz opozycji antykomunistycznej zbierał i archiwizował książki z drugiego obiegu (Czechosłowacki Ośrodek Dokumentacyjny), jego zbiory przechowały wiele białych kruków. Pomagał pisarzom i artystom, wsparł też Solidarność Polsko‑Czechosłowacką. Jego pogrzeb odbył się 9 grudnia w Pradze. Dzień po uroczystościach stulecia brneńskiej polonistyki. Część uczestników jubileuszu z Brna pojechała prosto do Pragi, by pożegnać wielki autorytet, który skupiał się na podobieństwach kulturowych, podkreślał zalety łączenia, nie punktował różnic.

To przesłanie wrażliwości i wspólnoty nadal wybrzmiewa. W 2017 roku ukazała się powieść Citlivý člověk (wyd. Torst), za którą Jachym Topol dostał literacką nagrodę państwową (polskie wydanie Wrażliwy człowiek w przekładzie Doroty Dobrew, Czarne 2019). Książka, która pierwotnie wywołała wiele dyskusji (m.in. wśród jury nominującej tytuły do Magnesii Litery), dziś określana jest jako prorocza. W 2023 roku wyszła w języku angielskim. Jachym Topol jest obecnie drugim po Bohumilu Hrabalu najczęściej tłumaczonym czeskim pisarzem.