Czym jest symboliczny element struktury? Na czym to polega? Różni się od rzeczywistości, różni się od wyobraźni, nie da się zdefiniować przez coś, co pre-egzystuje i do czego ten element mógłby odsyłać, co mógłby desygnować, ani przez wyobraźniową zawartość, ani przez pojęciowe znaczenie. Co więc zostaje? Jak to rygorystycznie podkreśla Claude Lévi-Strauss, element symboliczny struktury ma jedynie sens, co po francusku znaczy też kierunek, jak w ruchu drogowym, sens unique, ulica jednokierunkowa (to jest też tytuł z Waltera Benjamina). U Lévi-Straussa ten kierunek dotyczy pozycji, nie chodzi bowiem o miejsce w jakiejś realnej przestrzeni ani w przestrzeniach wyobraźni, ale o przestrzeń wyłącznie strukturalną, czyli topologiczną. Cały listopadowy numer czasopisma „Esprit” w 1963 roku poświęcono sporom o strukturalizm. W dyskusji z Paulem Ricoeurem Levi-Strauss mówił, że sens (kierunek) jest zawsze rezultatem, efektem czegoś – nie wytworem, ale jakimś efektem optycznym, efektem językowym, efektem pozycji. Struktura jest przestrzenią, ale nierozciągłą (znów Gottfried Wilhelm Leibniz!), czystym spatium konstytuowanym przez przybliżenia jak porządek sąsiedztwa, bo właśnie sąsiedztwo ma pierwotnie znaczenie porządkowe, a nie odnoszące się do rozciągłości. Gilles Deleuze używa też porównania z biologii genetycznej: elementy struktury są jak geny: należą do struktury, będąc nierozłącznymi z loci, miejscami, które mogłyby zmienić wewnętrzne relacje chromosomu. Ważniejsze od pytania „czym jest to, co zajmuje to miejsce?” i od pytania „jaką to rolę odgrywa?” lub „w jakich, wyobrażonych zawsze nieco, zdarzeniach uczestniczy?” jest pytanie „gdzie to coś zajmuje swoje miejsce?”.

Naukowa ambicja strukturalizmu, pisał Deleuze, jest topologiczna, a nie ilościowa. Kiedy Foucault definiuje śmierć, pożądanie, pracę, zabawę, nie traktuje tego jak wymiary egzystencji ludzkiej, ale jak kwalifikację miejsc lub pozycji, które zajmą umierający, pożądający, pracujący, bawiący się – pełnienie tych ról będzie wtórne wobec pierwszeństwa, jakie w strukturze zajmuje samo to miejsce. Dlatego u Foucaulta możliwa jest nowa repartycja empirycznego i transcendentalnego: transcendentalne oznacza porządek miejsc niezależny od tego, czym (kim) są one wypełnione, o czym pisał w książce Słowa i rzeczy.

W słynnym telewizyjnym wywiadzie, emitowanym w odcinkach przez telewizję Arte w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, Deleuze mówi, że jego relacje ze zwierzętami nie dotyczą zwierząt domowych, oswojonych – tego nie lubił. Nie miał ani kota, ani psa, aż kiedyś…

Fanom filozofii francuskiej nie trzeba Dosse’a przedstawiać. Dla pozostałych – powinna wystarczyć informacja, że w latach dziewięćdziesiątych XX wieku hitem była książka o strukturalizmie, którą Dosse wydał w dwóch oddzielnych tomach o bardzo znaczących tytułach. Tom pierwszy – Le champ du signe – Pole znaku; tom drugi – Le chant du signe – Łabędzi śpiew. Dodajmy, że wymowa obu tytułów jest po francusku identyczna. Na okładce pierwszego tomu znalazła się słynna karykatura Foucaulta, Althussera, Lévy-Straussa i Lacana, siedzących w kucki i bez ubrania. Tadeusz Komendant podczas ćwiczeń z teorii literatury na Uniwersytecie Warszawskim przedstawiał ich jako „bandę czworga”. W swoich dwóch tomach Dosse relacjonuje główne wątki debat i sporów między luminarzami intelektualnego życia Paryża lat pięćdziesiątych, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, nie szczędzi przy tym anegdot. Każdy znajdzie to coś dla siebie, jakąś dykteryjkę o Lacanie, Foucaulcie czy Althusserze, o Deleuzie i Derridzie. Wielki spór z psychoanalizą Sigmunda Freuda. Jeszcze większy spór z Jeanem‑Paulem Sartre’em. Bez tej książki studiowanie pism strukturalistów dużo traci. Polemiki trwają. Na przykład – jak mam rozumieć fałdę? Jak to pojęcie traktować? Jean-Luc Nancy w odrębnym artykule wyjaśnia pojęcie fałdy, klucz do deleuziańskiej interpretacji Leibniza (The Deleuzian Fold of Thought, The Deleuze Critical Reader, Paul Patton ed., Blackwell, Oxford 1996).

Z powrotem do rzeczy. Emmanuel Macron – wiadomo, polityk, prezydent Francji. Ale co tu robi Ricoeur, słynny francuski hermeneuta? Ten, który – może jako jedyny w tamtych latach – oparł się strukturalizmowi? Okazuje się, że to Dosse przedstawił kiedyś Macrona wielkiemu filozofowi i tak się zaczęła kariera młodzieńca. O tym, że Macron był asystentem, a następnie bliską osobą Paula Ricoeura, wiadomo było we Francji od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Siedzieli razem po nocach, nie zapalając światła. Macron przepisywał teksty i komentarze Ricoeura; był w siódmym niebie, czuł się naprawdę wybrany, tym bardziej że, jak sam mówił, nie miał podstaw, by grać tę rolę – czytamy w Le philosophe et le président. W jakim stopniu to intelektualne towarzystwo ukierunkowało, ukształtowało polityczne wybory człowieka, który miał być pierwszym prezydentem–filozofem V Republiki? I znów wszystko trzeba będzie odwołać. Krytyczny powrót do pięcioletniej kadencji Emmanuela Macrona: rozczarowanie myśliciela, który widział w nim prawdziwego filozoficznego prezydenta, tymczasem prowadzona polityka wyraźnie odwróciła się od propagowanej przez filozofa ambicji „dobrego życia z innymi i dla innych, w uczciwych instytucjach”. W ostatnim eseju François Dosse dokonuje przeglądu głównych kierunków pięcioletniej kadencji prezydenta Macrona: polityk, a raczej teoretyk pamięci i europeizmu rozczarowuje swoją praktyką władzy: sprzyjanie wertykalności pogłębia kryzys demokracji, potęguje już rażące nierówności, zamyka kraj w ich obrębie. Dosse, który był pośrednikiem między jednym a drugim, bada pod lupą przemówienia i pisma Macrona i wszystko opisuje, był wcześniej biografem i rzeczywiście przyjacielem Ricoeura; jedna z jego ostatnich książek dotyczy filozoficznych przyjaźni: Aron – Sartre, Foucault – Deleuze, Derrida – Levinas. I oczywiście Deleuze – Guattari – tej parze przyjaciół Dosse poświęcił wcześniej (2007) publikację odrębną (z podtytułem: „skrzyżowana biografia”), całe 867 stron przetłumaczone już na angielski i niemiecki.

Możemy wyliczyć: 1) rzeczywistość, 2) wyobraźnia, 3) symbol.

Czy jednak te cyfry mają jakąś wartość inną niż tylko porządkową? Tego, co rzeczywiste, nie da się oddzielić od ideału jedności i totalizacji, rzeczywistość chce być jedna, w swej prawdzie jedyna. Od chwili, gdy zaczynamy coś podwajać, pojawia się właśnie wyobraźnia, nawet jeśli działa w rzeczywistości. Wyobraźnię określa gra luster, podwojeń, odwrócony mechanizm projekcji i identyfikacji. To odkrycie Lacana, który poszedł najdalej w analizowaniu różnicy między wyobraźnią a symbolem (m.in. Jacques Lacan, Ecrits, Seuil, Paris 1966). I jeszcze to trzecie, symbol. Nie jest po prostu czymś trzecim między rzeczywistością a wyobraźnią. Ani ponad tamtymi. To coś trzeciego do znalezienia w samym symbolu; struktura jest co najmniej trójdzielna, inaczej nie może „działać”; to trzecie jest nierealne, a zarazem nie jest wyobraźniowe.

Jesteśmy przyzwyczajeni do pewnej korelacji i pewnej dystynkcji między rzeczywistością i wyobraźnią, pisze dalej Deleuze w słynnym artykule. Całe myślenie poddane jest grze tych dwóch pojęć. W filozofii klasycznej, gdy mowa o zrozumieniu lub inteligencji, chodzi właśnie o rzeczywistość w całej „prawdzie”, o rzeczywistość jako taką, choćby w opozycji do potężnych sił wyobraźni. Wyrosły z tego wielkie prądy zachodniej kultury: romantyzm, symbolizm, surrealizm jako miejsca spotkania, nawet ujednolicenia rzeczywistości z wyobraźnią, lub jako wskazania do rozdzielenia tych dwóch porządków. Nieważne, czy pozostajemy po stronie opozycji, czy po stronie komplementarności – w każdym razie przy tradycyjnej interpretacji tych kierunków. Nawet freudyzm da się interpretować w takich kategoriach: zasada rzeczywistości z jej siłą rozczarowującą obok zasady przyjemności z jej siłą halucynacji, fuzja i zerwanie (Carl Gustav Jung).

Tymczasem pierwszym kryterium strukturalizmu jest odkrycie i rozpoznanie trzeciego wymiaru, trzeciej opcji – tego, co symboliczne. Symbol nie jest wyobraźnią i nie jest rzeczywistością, jego królestwo to pierwszy wymiar strukturalizmu. Tu znowu wszystko zaczęło się od filozofii języka. Strukturalizm odkrył coś ponad rzeczywistością słowa i jego brzmieniem, coś ponad obrazem czy pojęciem skojarzonym ze słowem, to coś jest przedmiotem strukturalnym. W tym symbolicznym czymś chcieli być może zamieszkać pisarze z „Tel Quel”, tego symbolicznego przedmiotu szukał Foucault w Archeologii wiedzy, tym symbolicznym obiektem u Lacana stała się figura ojca symbolicznego (Nom‑du‑père). Nie tylko rzeczywistość i wyobraźnia: to, co ma być myślane, to splot, relacja, niepokój zderzenia jednego z drugim.

Pozycja tego, co symboliczne, czego nie da się sprowadzić ani do rzeczywistości ani do wyobraźni, jest poważniejsza niż tamtych dwóch. Nie chodzi o formę – ponieważ struktura to nie Gestalt, całość nie jest nigdy autonomiczna, całość nie dominuje nad poszczególnymi częściami. Przeciwnie – strukturę określa natura elementów, które tworzą całość, pozostając jednocześnie wariantami tejże. Nie ma to nic wspólnego z jakąś istotą (essence), chodzi bowiem o kombinację elementów formalnych, które same w sobie nie mają (nie są) ani formy (formą), ani znaczenia (znaczeniem), ani reprezentacji (reprezentacją), ani zawartości (zawartością), ani to dane empiryczne, ani hipotetyczne modele, ani inteligibilność ukryta pod pozorem. Niekiedy strukturalizm staje się agresywny – kiedy ta ostateczna kategoria symbolu sama zostaje podana w wątpliwość. Kiedy indziej staje się reinterpretacją – kiedy wychodząc od tej kategorii symbolu, reinterpretuje arcydzieła kultury, dodatkowo postulując, że odkrył praźródło, punkt wyjścia twórczości, idei, działania. Romantyzm, symbolizm, ale także marksizm, freudyzm – od teraz to przedmioty głębokiej reinterpretacji. Reinterpretuje się mity, poematy, dzieła filozoficzne, ale chodzi właśnie o nowe dzieła, które powstaną dzięki ożywieniu tego symbolicznego źródła.