Wiesław Ratajczak
Hańba niezatarta.
O ważnej książce i o powrotach
Dziś, jak się wydaje, książka Torańskiej jest jednak niemal nieobecna w świadomości czytelników. Co zdecydowało o tej różnicy między recepcją Onych i Hańby domowej? Można pół żartem założyć, że z perspektywy lat wybory pisarzy okazują się dużo ciekawsze i ważniejsze od perypetii wpływowych komunistów. Politycy i biurokraci byli bardziej od pisarzy biegli w sztuce asekuracji, zdradzając niewiele poufnych wiadomości, choć trzeba przyznać, że Torańska ostro stawiała pytania i była do rozmów dobrze przygotowana – na co zwróciła uwagę Kaja Rostkowska (Oni Teresy Torańskiej – między wywiadem a przesłuchaniem, „Studia Medioznawcze” 2014, nr 4 [59], s. 129–136). A może decydująca okazała się osobowość autora Hańby domowej, jego dociekliwość i wiedza o procesach, w które także on dał się wciągnąć? Albo to, że tytułowi „oni” byli podczas wywiadów Torańskiej politycznymi emerytami, raczej pozbawionymi wpływu na współczesność, a rozmówcy Trznadla nierzadko pozostawali poczytnymi pisarzami, autorami pozycji ze szkolnego kanonu i autorytetami nie tylko w dziedzinie literatury? Przebieg rozmowy mógł więc wpłynąć na ich usytuowanie w kulturze współczesnej, zmienić postrzeganie ich drogi twórczej w oczach czytelników, rzutować na miejsce ich utworów w praktyce polonistyki szkolnej i akademickiej.
A skoro mowa o edukacji, warto zauważyć, że Hańba domowa w latach dziewięćdziesiątych minionego wieku stała się jednym z najważniejszych źródeł wiedzy o realiach Polski powojennej. W 1990 roku Bożena Chrząstowska opublikowała przeznaczoną dla klas maturalnych antologię Literatura współczesna „źle obecna” w szkole2, a przedmowę do tego niezwykle ważnego zbioru, pełniącego funkcję „tymczasowego” podręcznika literatury współczesnej dla szkół średnich, opatrzyła mottem: „To wszystko każe myśleć, że butwieć będzie materia wielu esejów krytycznych, nie mówiąc o podręcznikach i pomocach naukowych odpowiedzialnych za wiele kryteriów i ocen” (LZO, s. 5). Chrząstowska wyjęła więc ze wstępu Trznadla do Hańby domowej zdanie, które zapowiadało niezbędne zmiany w postrzeganiu kształtu kanonu polskiej literatury, zmierzch fałszywych wielkości i nieuprawnionych hierarchii. Wybierając motto, autorka antologii w pewnym sensie czyniła Trznadla patronem koniecznych przeobrażeń sposobów i celów kształcenia młodego pokolenia. Z przekonaniem zakładała, że oto do szkół trafia zbiór odnawiający polonistykę (czy szerzej: edukację humanistyczną), a wypisy „zamieszczone w książce […] burzą stary porządek i hierarchię wartości ustaloną przez dawną politykę oświatową i kulturalną” (LZO, s. 6). Wprost do Hańby domowej odnieść można ten fragment przedmowy: „[…] niektóre teksty, szczególnie z literatury dokumentalnej, obnażają proste mechanizmy i zawiłe meandry „zniewolonych umysłów”, odsłaniają zwykły ludzki strach przed represjami, wczorajszych bohaterów – „zasłużonych” – ściągają z cokołów na ziemię. Maturzyści powinni znać prawdę – to jest podstawowa norma edukacyjna i etyczna” (LZO, s. 6). Trudno przecenić rangę tego założenia, zwłaszcza że intencją autorki antologii było, by uczniowie poznali „współczesną literaturę, a poprzez nią – (także!) najnowszą historię” (LZO, s. 6). Dla Trznadla – jak dowiadywał się czytelnik lapidarnego wprowadzenia do umieszczonych w antologii Chrząstowskiej fragmentów Hańby domowej – lata pięćdziesiąte były okresem „narodowej hańby” (LZO, s. 265). Jako rozwinięcie tej tezy przytoczone zostały jego słowa, będące uniwersalną przestrogą, istotną również dla młodego czytelnika antologii: „Przecież to hańba dla intelektualisty ugiąć się przed rzeczywistością kłamliwą i despotyczną tylko dlatego, że jest, że zewsząd otacza. Tak jednak się stało” (LZO, s. 265). Chrząstowska w skrócie scharakteryzowała strony polemiki o książkę Trznadla, za istotę sporu uznając rozróżnienie między zrozumieniem a oskarżeniem. Oczywiście, najistotniejsze są same wybrane fragmenty Hańby domowej, ich dobór sugeruje interpretacje całości i odsłania intencję twórczyni antologii. Z przedmowy Trznadla przytoczone zostało istotne rozróżnienie, unieważniające tezę o powszechnym „umoczeniu” w komunizm (notabene w
Wybór fragmentów rozmów nie zaskakuje, Chrząstowska zacytowała dialogi z pisarzami, których utwory uczniowie dobrze znają, a teraz uzyskiwali nowy, ważny kontekst interpretacyjny. Treść wspomnień Andrzejewskiego streszcza nadany im w antologii tytuł: Wizja świata uporządkowanego: katolicyzm, marksizm. Wydaje się, że dokonana przez Andrzejewskiego interpretacja własnego zaangażowania w stalinizm może stanowić ponadczasowe ostrzeżenie przed poszukiwaniem zamienników religii, przed przyjmowaniem objaśniającej wszystko wizji świata. Dla Andrzejewskiego zaangażowanie w komunizm było wejściem w „czarodziejski krąg świata uporządkowanego” (LZO, s. 267). Przyznawał, że się zawiódł, ale nic nie świadczy o poczuciu winy, o zrozumieniu własnego udziału w spustoszeniach dokonanych przez komunizm. Mówił: „[…] gdyby mnie pan w tej chwili spytał, czy żałuję, że należałem do partii, to powiedziałbym, że absolutnie nie. Wprost przeciwnie, uważam, że się przez te kilka lat bardzo wiele nauczyłem naprawdę, marksizmu, dialektyki marksistowskiej” (LZO, s. 267). Wywód autora Popiołu i diamentu, podany w wyrazistym skrócie, jest sugestywny, zwłaszcza w zestawieniu ze słowami Herberta. Wypada przyznać, że wybierając wyimki z tych dwóch dialogów, Chrząstowska celnie ukazała główną oś sporu, jaki toczy się w Hańbie domowej (i sporu o samą tę książkę). Również w przypadku rozmowy z autorem Struny światła wybór śródtytułów („Była to odmiana faszyzmu”, „Otchłań duszy ludzkiej” – czyli o motywacji…, Sposób na życie) ujmuje istotę wywodu poety i jego bezkompromisową ocenę „autorytetów” wspierających komunizm. W cytowanych przez Chrząstowską fragmentach Herbert przedstawił się jako obserwator, a nie „aktor tego zniewolenia” (LZO, s. 267), świadek pozbawiony złudzeń, z obrzydzeniem patrzący na życie literackie trącące „pornografią i gangami politycznymi” (LZO, s. 267). Pisarze, zwłaszcza ci, którzy doświadczyli sowieckiej okupacji po 17 września, nie mogli nie wiedzieć, jaki charakter ma rzekome wyzwolenie przez Armię Czerwoną. Hańba polegała na tym – twierdził Herbert – że elity, w tym przede wszystkim pisarze, ze strachu, próżności lub chciwości legitymizowały władzę komunistów tworzących nowy ład, opierając się na z gruntu nihilistycznym założeniu „zupełnej plastyczności człowieka” (LZO, s. 271). Herbert mówił też o możliwości uchylenia się pisarza od udziału w haniebnym procederze, a także o tym, jak moralnie rujnujące bywało to zaangażowanie: „Widziałem Andrzejewskiego w stanie rozkładu, widzę innych kolegów” (LZO, s. 272).
Taki jednoznaczny i sugestywny wyciąg z Hańby domowej poznawał uczeń – czytelnik Literatury „źle obecnej” w szkole
Oczywiście, trudno udowodnić, że właśnie z powodu eksponowanej roli Hańby domowej w podręczniku i programie nauczania Chrząstowską spotkała krytyka ze strony „Gazety Wyborczej”. Łatwo jednak zauważyć, że książka Trznadla (a zwłaszcza rozmowa z Herbertem) stała się obiektem wielu polemicznych wystąpień publikowanych na stronach tego właśnie dziennika.
[…]
[Ciąg dalszy w numerze.]
