W ich opracowaniu pomogły źródła, dzięki którym udało się poznać kontekst relacji oraz istotne fakty. Są to przede wszystkim: Jarosław Iwaszkiewicz, Listy z podróży do Ameryki Południowej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1954; Jarosław Iwaszkiewicz, Dzienniki 1955–1963, oprac. i przyp. Agnieszka i Robert Papieski, Radosław Romaniuk, wstęp Andrzej Gronczewski, Czytelnik, Warszawa 2010; Anna i Jarosław Iwaszkiewiczowie, Jerzy Lisowski, Listy 1947–1979, tom I, oprac. i przyp. Agnieszka i Robert Papiescy, wstęp Robert Papieski, Wydawnictwo Akademickie Sedno, Warszawa 2020; Jarosław Iwaszkiewicz, Dziennik amerykański (1948), oprac. i przyp. Agnieszka i Robert Papiescy [w:] Robert Papieski, Oblicza Iwaszkiewicza, Wydawnictwo Akademickie Sedno, Warszawa 2023, s. 332–351.

Iwaszkiewiczowie poznali autorkę listów i jej męża, Mariano Carlosa Quintanę Unzué, w Kopenhadze, gdzie ten ostatni sprawował funkcję ambasadora Argentyny. Przyjaźń umocniła się dzięki kolejnej nominacji obu dyplomatów i półrocznemu pobytowi Jarosława Iwaszkiewicza na placówce w Brukseli. To wtedy zapewne pisarz nadał Carmen Quintanie przydomek „Perla”. Przyjął się on w najbliższym otoczeniu Iwaszkiewiczów do tego stopnia, że gdy autor przygotowywał do druku swoje listy wysyłane do bliskich w czasie dwóch wypraw do Ameryki Południowej – wydane pod tytułem Listy z podróży do Ameryki Południowej – pseudonimował małżeństwo Quintanów jako „państwo P.”. W zawartych w tej książce relacjach wyczuć można bez trudu radość pisarza z ponownego spotkania: „W dalszym ciągu żyję jak we śnie. […] Przyczyniła się także do tego może i przyjaźń moja z panią P. – zdawało się od tylu lat zapomniana, odległością nieprzekraczalną rozdarta i skazana na powolne zamieranie – a teraz niespodziewanym zbiegiem okoliczności odnowiona i przebiegająca na jakiejś takiej zupełnie nierealnej, powiedziałbym nawet baśniowej płaszczyźnie. Nie myśleliśmy, ja w Polsce, a ona w dalekiej Argentynie, wymieniając od tylu lat listy, że się jeszcze kiedy spotkamy. I oto los sprowadził nas znowu na chwilę – jako poważnych, starszych ludzi. Opowiadamy sobie o naszych wnukach – jeżeli porzucając wspomnienia chcemy powrócić do teraźniejszości. Ona ma ich pięcioro, ja na razie dwoje. Wczoraj spędziłem u niej całe popołudnie w ich «pięknym» – niesłychanie «wyczupirzonym» na biało salonie. Robiła na drutach jakieś majteczki dla jednego z wnuków, a ja przypatrywałem się jej pięknemu profilowi. A potem, jak dawniej, akompaniowałem jej do ludowych pieśni, które zawsze jeszcze bardzo pięknie śpiewa. Właściwie mówiąc śpiewa lepiej niż dawniej, bo miała tę cierpliwość, że wydawszy córki za mąż, ożeniwszy syna, zaczęła się na nowo uczyć śpiewu u bardzo dobrego profesora, który jej nieco poprawił emisję i bardzo surowo przekontrolował trzymanie się taktu. Jednym słowem śpiewa lepiej niż dawniej i z wielką radością usłyszałem dawne piosenki” (s. 66–67).

Zarówno Perla, jak i jej mąż pochodzili z zamożnych i ustosunkowanych rodzin argentyńskich. Wspomina o tym Iwaszkiewicz w Listach z podróży do Ameryki Południowej: „Pani P. opowiada mi bardzo dużo o tutejszej wsi. […] opowiada mi o de Rosasie i jego zbrodniach, o legendach, które zachowały się w ich rodzinie (starej argentyńskiej rodzinie – ojciec jej męża był przez krótki czas prezydentem Rzeczypospolitej tutejszej), ale to wszystko razem jest bardzo jeszcze dziewiętnastowieczne jak cały styl tutejszego życia” (s. 67–68). Owa „dziewiętnastowieczność” środowiska, które pisarz poznał dzięki Quintanom w Buenos Aires, zdaje się go zaskakiwać jako anachronizm z punktu widzenia Europejczyka. Pisarz zauważa rozdwojenie się Perli pomiędzy udziałem w snobistycznym życiu towarzyskim argentyńskich elit z jednej strony a dbałością o życie rodzinne, skupieniem na dzieciach i wnukach, skrupulatnym gospodarowaniem majątkami ziemskimi z drugiej. Wynika to również z treści niniejszej korespondencji.

Listy Perli zdradzają, że w 1948 roku autorkę z adresatem połączyło uczucie wykraczające poza domenę przyjaźni. Świadczą o tym zarówno jej słowa, jak i – może nawet bardziej wymownie – liczne niedopowiedzenia. Dzięki zwierzeniom pisarza zawartym w listach do Jerzego Lisowskiego z lat 1948–1949 wiemy, że fascynacja była obopólna. Listy od niej określa mianem „listów ważnych”, niecierpliwie oczekuje jej odpowiedzi. Będąc jeszcze w Ameryce Południowej, wspomina „bardzo sublimowany flirt” (t. I, s. 170). Niedługo po swoim powrocie, 28 stycznia 1949 roku, pisze Lisowskiemu: „Z Argentyny otrzymuję listy o dość wysokiej temperaturze – chwała Bogu, że to tak daleko! Z tym wszystkim to bardzo ładna historia – wydobyłem z ukrycia dawny portret Perli i postawiłem go na biurku, trochę mnie to wzrusza” (t. I, s. 188). Dwa miesiące później, wciąż wracając wspomnieniem do swojej argentyńskiej wyprawy, wyznaje: „Sumując podróż – wydaje mi się, że bardzo kocham się w pani Q. – ale oczywiście to dlatego, że ona jest tak daleko i tak nieosiągalna i w tak innym świecie – i zupełnie, zupełnie niezestrojona ze mną, a jej los z moim. Wszystko to baśnie, baśnie, baje… i nie można nawet tego wyrazić, bo primo – nic nie umiem wyrazić, secundo – gdybym nawet wyraził, to nic to nikogo nie obchodzi, i dobrze, że nie obchodzi, bo mnie też nie obchodzi, w kim się kocha i co chce wyrazić Brandys czy Dygat” (t. I, s. 211).

Ostatnie spotkanie Jarosława Iwaszkiewicza z Perlą Quintaną miało miejsce wiosną 1953 roku, gdy pisarz wracał z Chile przez Buenos Aires i – jak zapisał w notatkach włączonych później do tomu II Dzienników – „zadepeszowałem: «Będę przejeżdżał przez Buenos Aires, wyjdź na lotnisko» – zupełnie jakbym jechał z Częstochowy i zadepeszował do Koluszek” (t. II, s. 613). Po latach, wracając w myślach do tej sceny, ujął ją w niepozbawionym melodramatyzmu, acz zwięzłym opisie: „w ostatnim momencie, kiedy już wychodziłem na płytę lotniska, rzuciła mi się na piersi. Na chwilę. Czy wiedziała, że to ostatni raz? Bo to był ostatni raz” (tamże).

Dowiedziawszy się o śmierci Perli, Iwaszkiewicz, w syntetycznej notatce, wiąże wspomnienie o przyjaciółce z informacją o polskim statku transatlantyckim. Świadomie czy też nie, odnosi się w ten sposób do obrazu tak często kreślonego przez nią w listach – obrazu dwóch odległych światów i dwóch bliskich sobie osób rozdzielonych wodami Atlantyku: „Perla Quintana umarła, «Batory» ma być zastąpiony innym statkiem. Kiedy się jest starym, widzi się już całość życia ludzi i przedmiotów, domów, okrętów. […] Perla [była] «damą» z dyplomacji, z argentyńskiej arystokracji, widzę całe jej życie jak z perspektywy ptaka” (Dzienniki, t. II, s. 474).

Małgorzata Zawadzka