Kiedy jako studentka w połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zapytałam znajomego litewskiego literaturoznawcę, co czytać, zapisał mi na karteczce, którą do dziś przechowuję wśród pamiątek ze stypendium w Wilnie, tytuły dwóch tomików: Drabužėliais baltais (W białym ubraniu, 1994) Donaldasa Kajokasa i Nakties traukinys (Nocny pociąg, 1991) Antanasa A. Jonynasa. Krótkie, medytacyjne wiersze Kajokasa od razu przypadły mi do serca. Rezonowały z moją religijnością i potrzebą prostoty. Zaczęłam nawet tłumaczyć pochodzący z tego zbioru cykl o wędrownym nauczycielu i towarzyszącym mu cielaczku. Trochę mi żal, że podczas przeprowadzek z komputera na komputer przekład gdzieś się zapodział. Natomiast wiersze Jonynasa były dla mnie zbyt trudne, za słabo znałam litewski. Zaglądałam jednak do nich co jakiś czas, żeby sprawdzić, czy już rozumiem, czy już mogę czytać. Jak w litewskiej bajce o dziewczynce z ziarnka maku, którą rodzice spuścili do studni i czekali, żeby podrosła i wybielała:

– Wystaw rączkę, czy już biała? Posiedź jeszcze, jeszcze czarna.

Aż pewnego dnia Jonynas przestał być niezrozumiały. Wybielał i zajaśniał.

Zajaśniał, lecz nie przestawał sprawiać trudności. Tyle że nie czytelniczce, a tłumaczce. Przez lata nie udało mi się satysfakcjonująco przełożyć w całości żadnego jego wiersza. Choć bardzo mi na tym zależało, a przekład na pewno ucieszyłby autora (słyszałam od wielu litewskich pisarzy, że wydanie książki w Polsce jest dla nich ważniejsze niż wydanie w jakimkolwiek innym języku, nawet po rosyjsku czy niemiecku, może poza językiem angielskim). Przełomem okazał się Kambarys (Pokój), przejmujący zbiór niemłodego już Jonynasa, wydany w Wilnie w 2011 roku, który bez buntu dawał się przenieść do klatki polszczyzny. Zaraz do niego wrócę.

Antanas A. Jonynas należy do ważnego i licznego pokolenia litewskich poetów urodzonych w latach 1950–1955, a debiutujących na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, nazywanego czasem cichym dynamitem² albo pokoleniem 555. Trzy piątki nawiązują żartobliwie do popularnej nalewki 999, trojanki litewskiej, która w czasach radzieckich była nieodłącznym elementem życia literackiego, zwłaszcza życia bohemy. Można też posłużyć się nią, żeby opisać smak tego pokolenia: nalewka jest kompozycją 9 gorzkich, 9 pikantnych i 9 aromatycznych ziół. Gorzkim ziołom odpowiadałaby nuta pesymizmu i pogarda wobec radzieckiej rzeczywistości. Ziołom pikantnym – bezpruderyjny erotyzm. Ziołami aromatycznymi byłyby estetyczne i duchowe poszukiwania, czerpanie z najwyższych osiągnięć literatury światowej. Tę mieszankę interpretowano różnie. Vytautas Kubilius widzi w postawie tego pokolenia wariant ruchu hipisowskiego. Donata Mitaitė wskazuje na wpływ dysydentów, takich jak Václav Havel i Tomas Venclova. Dziś Jonynas i jego rówieśnicy są raczej mentorami niż kontestatorami, ale niechęć do narzucenia poezji funkcji ideologicznych czy narodowo‑patriotycznych pozostała.

Niektórzy przedstawiciele tego pokolenia nie są zupełnie nieznani w Polsce. W 2015 roku ukazał się wybór wierszy Kornelijusa Platelisa Oda na pękniętą wazę i inne wiersze³; w 2017 – zbiór poetycki Nijolė Miliauskaitė Pokój bez wstępu⁴; w 2018 – Stół góra ołtarna Vladasa Braziūnasa⁵. Nie mają swoich książek po polsku najwybitniejsi kowieńscy przedstawiciele pokolenia 555: Donaldas Kajokas i Gintaras Patackas oraz właśnie wileński frontman generacji – Jonynas.

Nie jest łatwo mówić o Jonynasie hasłami; nie daje się zaszufladkować, jego książki poetyckie cechuje formalna różnorodność. Najczęściej trzyma się czterowersowej strofy, czasem rymuje, czasem nie. Podobnie jak Kornelijus Platelis ma swoją ulubioną tradycyjną formę wiersza. Dla tamtego jest nią zmodyfikowany heksametr, nazwany ładnie przez jednego z krytyków „ruinami heksametru”. Dla Jonynasa – sonet. Ale w dorobku poety znajdziemy też wiele wierszy lingwistycznych, nawiązujących do tradycji futuryzmu, a także surrealistycznych, tworzonych techniką pisania automatycznego. W ten sposób powstał między innymi cykl improwizacji Iš pastabų ir komentarų vieno Arčibaldo biografijai (Uwagi i komentarze do biografii Archibalda, 1975–1976), zawierający najsławniejszy wiersz Jonynasa Kalėdų eglutė (Choinka wigilijna), rozbrzmiewający co roku przed Bożym Narodzeniem w radiu, w rockowym opracowaniu zespołu Kardiofonas. Dziś wizje Archibalda z Choinki wigilijnej, zimnowojenna atmosfera tego utworu, wydają się szczególnie aktualne:

„Choinka wigilijna” nie jest w jest języku polskim stałym połączeniem, mówimy „świąteczna”, „bożonarodzeniowa”, a najczęściej tylko „choinka”. Wybrałam ten wariant w pierwszym odruchu i po namyśle zostawiłam. Wigilia z pustym talerzem dla gościa i ludowymi wróżbami pasuje do profetyzmu tego wiersza i motywu obecności nieobecnych.

Mamy tu złowieszczą, zimową kukułkę⁶ i niepokojące widzenia Archibalda, alter ego poety. Kukułka na choince przywołuje dodatkowo baśń Eglė, królowa węży – historię litewskiej Persefony, która dobrowolnie zamienia się w świerk lub kukułkę, kiedy ziemska rodzina uniemożliwia jej powrót do królestwa męża⁷. Niektóre elementy tej tragicznej baśni, zwłaszcza utrudnianie podróży i zamknięcie granicy, przesłuchania, wymuszanie zeznań, pozwalają zrozumieć jej ogromną popularność w czasach żelaznej kurtyny.

Choć nastrój wiersza jest mało świąteczny, z jednej strony wpisuje się on w tradycję utworów o wigiliach zesłańczych i więziennych, z drugiej wiąże obchody najkrótszego dnia w roku z rozszczelnieniem granicy między światami.

Jonynas rzadko interpretuje swoje utwory, nie wyjaśnia oryginalnych, czasem hermetycznych metafor. Jest otwarty na cudze skojarzenia i odczytania. Wiersze są dla niego generatorami sensów, podobnie jak baśnie. Są też tajemnicą.

[Dalszy ciąg można przeczytać w numerze.]