Jest majowe przedpołudnie 2005 roku. Zamek w Sandomierzu. W sali widowiskowej Muzeum Okręgowego siedzę z Jarosławem Markiem Rymkiewiczem i jego siostrą Aliną Sawicką. Nie pamiętam, czy była tam z nami pani Ewa Rymkiewicz, wydaje mi się, że tak, ale nie ma jej na zdjęciach, które pozostały jako pamiątka tego wydarzenia. Okazją do spotkania było wspomnienie ojca Jarosława i Aliny – Władysława Rymkiewicza, prozaika, adwokata, od powojnia związanego z Łodzią, do której rodzina przeniosła się ze zburzonej Warszawy. Władysław Rymkiewicz był autorem licznych powieści nawiązujących do dziejów Polski, niektóre – jak Widok z Księżego Młyna czy Ucieczka z ziemi obiecanej – poświęcił również powojennym przemianom fabrykanckiej Łodzi. Jako prawnik reprezentował Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik”, której Zarząd Główny w lutym 1945 roku na pół roku przeniesiono do Łodzi. Jego związki z tym miastem podkreśliła nagroda literacka m. Łodzi im. Juliana Tuwima, którą pisarz otrzymał za rok 1957 (czy mógł wówczas przypuszczać, że kilkadziesiąt lat później tę reaktywowaną po latach nagrodę otrzyma również jego syn?).

Nie pamiętam, co dokładnie odpowiedziałam na pytanie Profesora, chyba starałam się zwrócić uwagę na pewne uniwersalne aspekty historycznej prozy Władysława Rymkiewicza.

Ale nie to okazało się najważniejsze.

Po skończonym spotkaniu, nagrywanym przez lokalną rozgłośnię radiową, poeta pisze w muzealnej kronice: „Bardzo dziękujemy w imieniu własnym i Naszego Ojca”. Składamy podpisy i robimy pamiątkowe zdjęcia (zachowały się w kronice¹). W luźnej już rozmowie tym razem ja zapytałam:

– Często bywa Pan w Sandomierzu? Czy podczas jednej z tych wizyt powstał wiersz Lament osiemnastoletniej na śmierć wojewodzianki Morsztynówny…, inspirowany losem dziewczyny pochowanej w podziemiach tutejszego kościoła?

Na co Rymkiewicz:

– Ależ nie, jestem w tym mieście po raz pierwszy!

Z tej zaskakującej dla mnie konstatacji powstał pomysł, by udać się do krypty poreformackiej świątyni św. Józefa i odwiedzić bohaterkę wiersza. Spoczywająca w podziemiach osiemnastoletnia kasztelanka zmarła 15 sierpnia 1698 roku w czasie epidemii.

Przypomnijmy fragment poetyckiego zapisu tej śmierci:

Długo czekaliśmy na kościelnym dziedzińcu, zanim pojawił się gospodarz miejsca z pękiem kluczy. Weszliśmy do cichej świątyni w nabożnym skupieniu i stromymi schodkami zeszliśmy do krypty. Mimo panującego na zewnątrz upału w podziemiach było chłodno.

Poeta w milczeniu przyglądał się leżącej dziewczynie. Wydawało się, że próbuje zarejestrować w pamięci każdy szczegół.

Niewiele pozostało z wojewodzianki. Zarys ciała pod całunem, rękawiczki i jeden małych rozmiarów pantofelek.

Poeta wyjął z kieszeni notes i pisak. Stojąc nad trumną, z lekko pochyloną głową i ze zmrużonymi oczami, mocno skoncentrowany zaczął notować coś na kartkach.

Tak zapisała to moja pamięć.

Rok później, w maju 2006 roku, ukazał się tom Do widzenia gawrony, a w nim Drugi wiersz dla Teresy Izabeli Morsztynówny wojewodzianki sandomierskiej (zmarłej 15 sierpnia 1698 roku):

Czym różnią się teksty powstałe na przestrzeni czterdziestu pięciu lat? Przede wszystkim kompozycją, wersyfikacją, obrazowaniem. Pierwszy napisany jest sekstyną. To refleksyjny monolog współczesnej osiemnastolatki skierowany do zmarłej przed trzystu laty rówieśniczki. Cztery pierwsze wersy każdej zwrotki są refleksją żyjącej, każde dwie ostatnie (zapisane w nawiasie) są zaś głosem zmarłej, która przemawia ustami – będącej swoistym medium – współczesnej dziewczyny. Drugi wiersz dla wojewodzianki ma formę dystychiczną, której w ostatnich latach używał poeta najczęściej. Zastosowane metrum to sześciostopowiec trocheiczny, poświęcony przede wszystkim opisowi tego, co pozostało ze zmarłej kasztelanki. Wyraźnie widać więc, że w pierwszym przypadku postać historyczna była pretekstem do refleksji ponadczasowej, dlatego kontakt z fizycznym obiektem nie był konieczny. W drugim – poeta koncentruje się na materialności dziewczyny, a raczej na tym, co z niej zostało. Niemal fotograficznie utrwala poszczególne elementy ciała i jego braki, wplatając w opis refleksję o Bogu bezradnym wobec śmierci. Oba utwory są świadectwem poetyki autora z czasu ich tworzenia. Ich zestawienie pokazuje drogę, jaką przeszła liryka Rymkiewicza od lat sześćdziesiątych do dwutysięcznych – przez niemal pół wieku. Oba jednak (ich szczegółowej interpretacji porównawczej poświęcę wkrótce osobny artykuł) – mimo odmiennej budowy – stanowią kwintesencję Rymkiewiczowskiej liryki wanitatywnej. W związku z tym można je czytać synchronicznie, zapominając o czasie powstania: oba mówią bowiem o przemijaniu, rozkładzie ciała i – przede wszystkim – o braku odpowiedzi na fundamentalne metafizyczne pytania.