Ryszard Przybylski, urodzony 1 czerwca 1928 roku w Równem na Wołyniu, zmarły 10 maja 2016 roku w Warszawie, był historykiem literatury polskiej i rosyjskiej, profesorem Instytutu Badań Literackich PAN, tłumaczem, myślicielem religijnym i filozofem kultury – jednym z najwybitniejszych polskich humanistów drugiej połowy XX wieku. Dzieciństwo i młodość spędzone na Wołyniu, w otoczeniu różnych tradycji i narodowości, wyposażyły go w otwartość i niegasnący sentyment do wielokulturowości, ze szczególnym uwzględnieniem kultury rosyjskiej. Eseje Przybylskiego weszły do kanonu polskiej kultury, każda jego książka była wydarzeniem, wzbudzając emocje i kontrowersje, budząc światopoglądowe i ideowe spory, a także stając się przewodnikiem kolejnych pokoleń intelektualistów.

Jeśli wierzyć słynnej maksymie greckiego historyka, Dionizjusza z Halikarnasu: „Styl to człowiek” – mało komu można by ją przypisać z takim przekonaniem, jak właśnie Przybylskiemu. Profesor wypracował oryginalny, niekonwencjonalny styl, będący połączeniem ogromnej erudycji i osobistych emocji, dyscypliny naukowej i literackiej dezynwoltury. Swoje przekorne, nierzadko bulwersujące tezy – dotyczące zawsze spraw zasadniczych, ideowych, wykraczających poza historię literatury – formułował w sposób atrakcyjny dla czytelnika, pisząc porywająco i jasno o sprawach trudnych i nieoczywistych, zderzając patos z ironią, tragizm z groteską, wylewną uczuciowość z trywialnością i dosadnością języka. Już po jego śmierci Maria Janion nazwała go „wirtuozem myśli nieposkromionych”².

Przybylski pisał nie tylko o tym, co przeczytał, ale przede wszystkim o tym, co przeżył i co dotknęło go osobiście. U źródeł jego pisarstwa zawsze było wzruszenie, przeżycie – stąd styl: emocjonalny, silnie wartościujący, nie kryjący wstrętu ani zachwytu. Stąd żarliwość i pasja, ostre, niekiedy ryzykowne sądy, słynne jeremiady i anatemy, które miotał w kaznodziejskim niemal uniesieniu.

Jak trafnie zauważył Dariusz Czaja – „dla Przybylskiego humanista to nie jest urzędnik nauki, wyniosły badacz, ani nawet przenikliwy analityk. To raczej ktoś, kto przychodzi do tekstu z własnymi pytaniami, z własnym bólem i z własnymi ciemnościami. To ktoś, kto nie wie (przecież gdyby wiedział, toby nie pytał!) […]. Tylko humanistyka uprawiana z żarliwością ma jakikolwiek uchwytny sens, teksty pisane bez wewnętrznego ognia i poznawczej namiętności prędzej czy później okażą się masą upadłościową tej czy innej dyscypliny”³. Uznany za czołowego przedstawiciela metody hermeneutycznej w polskiej krytyce literackiej – Przybylski rozumiał hermeneutykę szeroko, jako aktywne uczestnictwo w kulturze, rodzaj więzi z przodkami, „pozaczasową, wielką rozmowę”. „Biblioteka to Pola Elizejskie, a czytanie to rozmowy z umarłymi – tłumaczył na spotkaniu autorskim w 1983 roku. – Nie interesuje mnie prawda naukowa o tekście. Interesuje mnie to, co Stary Testament nazywa mądrością. Tego szukam w literaturze, albowiem oni nie pisali dla uczonych, którzy popisują się sprawnością jakiejś wypichconej przez siebie naukowej metody badań. Literatura to przesłanie do najzwyklejszych ludzi i trzeba ją tak czytać, jak czytają ją najzwyklejsi ludzie”⁴.

Model krytyki rozumianej jako „ćwiczenie duchowe” kazał Przybylskiemu stawiać literaturze własne, egzystencjalne pytania, szukać jej związków z życiem. Stąd jego głębokie przekonanie, że postulat „humanistyki obiektywnej” jest urojeniem, stąd żywiołowa niechęć do metodologicznych nowinek i schematów. W swojej praktyce pisarskiej i interpretacyjnej Przybylski przeciwstawiał się wszelkim utopiom naukowej ścisłości, prowadzącym do jałowości refleksji i monotonii rezultatów. Idolatrii bezosobowych metod, takich jak strukturalizm czy neoformalizm, które stwarzały rozdźwięk między czytaniem badaczy a czytaniem ogółu – przeciwstawiał hermeneutykę jako myślenie medytujące, żywą refleksję nad tekstami kultury, lekturę osobistą, angażującą czytelnika. Swoje metodologiczne credo sformułował bardzo wcześnie, przy okazji polemiki wokół artykułu o Albercie Camusie: „Wyznaję pogląd – pisał w 1958 roku – że ustalający, spokojny, informacyjny, wyważony artykuł nie jest jedynym gatunkiem krytycznym, do jakiego ma prawo publicysta. Szanuję gust mojej oponentki, ale nie jestem w stanie się mu podporządkować. Osobiście o wiele bardziej cenię krytykę zaangażowaną uczuciowo, nawet impulsywną, skazaną poniekąd na dezaktualizację”⁵.

[Dalszy ciąg można przeczytać w numerze.]