Autorka, adiunkt w Zakładzie Studiów Nowożytnych Instytutu Historii PAN, jest znawczynią epoki stanisławowskiej, specjalizującą się w historii dyplomacji i dziejach kultury politycznej. Wśród opublikowanych przez nią prac na szczególną uwagę zasługuje rozprawa poświęcona politycznym pryncypiom dworu petersburskiego wobec Rzeczypospolitej po pierwszym rozbiorze: Rosja wobec sejmu rozbiorowego warszawskiego 1772–1775 (Warszawa 2015, dostępna również online: https://rcin.org.pl/dlibra/publication/81926/edition/62262/content).

Na drodze do pierwszego rozbioru… to studium z zakresu historii stosunków międzynarodowych i dziejów dyplomacji. Składa się ze wstępu i trzech części, z których każda podzielona została na rozdziały i podrozdziały. Całość tomu dopełniają obszerne konkluzje (wyłożone w języku polskim i angielskim), wykaz skrótów, bibliografia oraz indeks osobowy.

We wstępie Dorota Dukwicz omówiła autorską koncepcję ujęcia tematyki rozbiorowej. Scharakteryzowała podstawę źródłową, którą stanowią pruskie, rosyjskie i polskie raporty oraz instrukcje dyplomatyczne krążące pomiędzy Petersburgiem, Berlinem i Warszawą. W znacznej mierze są to materiały pozyskane w wyniku kwerend archiwalnych prowadzonych w Moskwie i Berlinie. Autorka spożytkowała także liczne edycje źródłowe, zawierające pruską i rosyjską korespondencję dyplomatyczną. We wstępie zarysowała również układ sił w Europie Środkowo‑Wschodniej na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII wieku. Omówiła też koncepcję rosyjskiego „systemu północnego”.

Pierwszą część rozprawy, zatytułowaną 1768–1769 – kryzys systemu północnego, otwierają rozważania dotyczące tajnej konwencji rosyjsko‑pruskiej z maja 1767 roku. Tło dla jej podpisania stanowiła rosyjska interwencja w Polsce, mająca przywrócić pełne równouprawnienie dysydentów (protestantów i prawosławnych). Na wypadek militarnego zaangażowania się dworu berlińskiego w ewentualną wojnę w Rzeczypospolitej, o ile ta spowodowana zostałaby wmieszaniem się państw trzecich w sprawy polskie (chodziło głównie o Austrię), Prusy otrzymać miały terytorialne odszkodowanie (dédommagement) kosztem szlacheckiej republiki. W następnej kolejności omówiony został problem ustrojowo‑terytorialnej gwarancji udzielonej Rzeczypospolitej przez Rosję na sejmie repninowskim (1767/1768). Zarówno konwencja z 1767 roku, jak i gwarancja z 1768 są elementami powracającymi w całej narracji i stanowią punkty odniesienia dla polskich wątków w relacjach rosyjsko‑pruskich w badanym przez autorkę okresie, aż do jesieni 1770 roku. Wówczas Rosja zaprosiła Prusy do pacyfikacji Rzeczypospolitej za cenę dédommagement, po które sama także zamierzała sięgnąć. W tym czasie dwór petersburski informował pruskiego wspólnika, że zrzeka się gwarancji terytorialnej. Deklaracja ta otworzyła drogę do rozbioru. W części pierwszej przedstawione zostały reakcje Petersburga i Berlina na powołanie do życia konfederacji barskiej oraz wpływ wybuchu wojny rosyjsko‑tureckiej jesienią 1768 roku na sprawę polską w relacjach Katarzyny II i Fryderyka II. Dorota Dukwicz zwróciła uwagę na kategorię prestiżu, wskazując, że względy wizerunkowe usztywniały stanowisko Petersburga wobec formułowanych przez stronę polską (zarówno konfederatów, jak i dwór warszawski) żądań rezygnacji z wymuszonego na Rzeczypospolitej równouprawnienia innowierców i utrwalającej słabości ustroju gwarancji. Badaczka uzupełniła znany głównie z prac Władysława Konopczyńskiego obraz polsko‑rosyjskich negocjacji prowadzonych w Warszawie przez ambasadora Nikołaja W. Repnina w 1768 roku. Warto też zauważyć, że wbrew opinii części historyków Dukwicz potwierdziła ustalenia dziewiętnastowiecznego badacza rosyjskiego Nikołaja W. Czeczulina, że po tureckiej deklaracji wrogości celem Petersburga nie było szybkie zakończenie wojny barskiej, gdyż trwanie konfederacji przyniosło Rosji korzyści, pozwalając traktować Rzeczpospolitą jako zaplecze wojenne dla armii walczącej na Bałkanach i najkrótszy szlak przemarszów na front turecki. Część pierwszą zamykają dwa podrozdziały poświęcone stosunkom rosyjsko‑brytyjskim oraz sytuacji w Szwecji, gdzie za sprawą francuskich inspiracji poważnemu zachwianiu uległo korzystne dla Rosji status quo.

Część druga: 1769 – wahania polskiej polityki Rosji poświęcona została w dużej mierze rokowaniom rosyjsko‑pruskim o odnowienie sojuszu z 1764 roku, do którego ostatecznie dzięki staraniom Berlina włączono konwencję z 1767 roku. Jednym z ciekawszych ustaleń w tej części jest wykazanie, że tzw. plan Lynara z lutego 1769 roku nie był – jak chciała dotychczas większość badaczy – nieudanym i pozbawionym znaczenia pruskim sondażem rozbiorowym. W istocie stanowił on bowiem część negocjacji sojuszniczych. Był odpowiedzią na rosyjską prośbę o wskazanie przez Fryderyka II konkretnego zakresu pożądanych nabytków terytorialnych kosztem Rzeczypospolitej i przyczynił się do wprowadzenia do rosyjsko‑pruskiego dyskursu pytania o dokooptowanie do podziałowej spółki wiedeńskiego Burgu. W drugiej części rozprawy autorka prześledziła nieudany początek misji w Warszawie kolejnego rosyjskiego ambasadora Michaiła N. Wołkońskiego. Dyplomacie wysłanemu do Rzeczypospolitej przede wszystkim dla dokonania oceny sytuacji nie udało się zorganizować antybarskiej rekonfederacji, która wedle planów sformułowanych jeszcze w 1768 roku miała przejąć kontrolę nad Rzecząpospolitą i stać się instrumentem rosyjskiej polityki nad Wisłą. Jako ważny moment w relacjach rosyjsko‑polskich Dukwicz wskazała obradującą w październiku 1769 roku Radę Senatu, której wyniki zostały uznane w Petersburgu za wstęp do zerwania stosunków z Rosją. Próby pozyskania mediacji państw trzecich w odbiorze ambasadora i interpretacji jego zwierzchników urosły do miana zamachu polskiego ośrodka władzy na dominującą pozycję Rosji w Rzeczypospolitej. W znacznym stopniu przyczyniły się też do powstania przekonania o załamaniu się rosyjskiego systemu w państwie polsko‑litewskim. Tym samym w połączeniu z niepowodzeniem tworzenia alternatywnego ośrodka poparcia dla polityki rosyjskiej powstało wrażenie wyczerpania wszelkich możliwych sposobów prowadzenia rosyjskiej polityki w Rzeczypospolitej. W zakończeniu Dukwicz słusznie zwróciła uwagę, że dotyczyło to tylko sfery politycznej. Kwestie militarne nadal pozostawały na marginesie głównego nurtu polskiej polityki dworu petersburskiego.

Autorce nie udało się dokładnie uchwycić momentu, w którym Katarzyna II podjęła decyzję o rozbiorze (na to nie pozwoliły źródła). Z dużą dozą prawdopodobieństwa wykazała, że szala decyzji ku opcji rozbiorowej przechyliła się pomiędzy schyłkiem listopada 1769 a początkiem marca 1770 roku. Widać to w rysującym się od początku 1770 roku stopniowym zbliżeniu rosyjsko‑pruskim. Od opisania tego procesu i wskazania na źródłowe poszlaki obrazujące zasadniczą zmianę, która dokonała się w polskiej polityce Rosji na przełomie roku, Dukwicz rozpoczęła część trzecią książki 1770–1771 – rozbiór. Badaczka wykazała, że Petersburg wyczekiwał tylko dogodnego momentu, aby Berlinowi ujawnić decyzję rozbiorową. Przełom nastąpił jesienią 1770 roku, gdy Katarzyna II przekonała się, że na jej rzecz przechyla się szala zwycięstwa w wojnie z Turcją i będzie w stanie dyktować Prusom (i Austrii) warunki pacyfikacji Rzeczypospolitej. Autorka przedstawiła wizytę księcia Henryka Pruskiego w Petersburgu na przełomie 1770 i 1771 roku jako pierwszy etap rosyjsko‑pruskich negocjacji rozbiorowych i zakończyła narrację w momencie powzięcia przez kierownika rosyjskiej polityki zagranicznej, ministra Nikitę I. Panina w marcu 1771 roku przekonania, że także Austria przystąpi do rozbioru. W części trzeciej książki znalazł się również opis schyłku misji Wołkońskiego w Warszawie oraz wskazanie, jakie cele w związku z koniecznością przygotowania przedpola do realizacji rozbioru postawiono przed kolejnym ambasadorem, wysłanym do Rzeczypospolitej wiosną 1771 roku Kasprem von Saldernem.

Wyłożona klarownym i precyzyjnym językiem analiza skomplikowanej gry dyplomatycznej mocarstw stanowi owoc długich i żmudnych studiów archiwalnych. Autorka musiała zmierzyć się z rękopiśmienną francusko‑, niemiecko‑ i rosyjskojęzyczną korespondencją dyplomatyczną. Co warto podkreślić, do czynienia miała nie tylko ze starannym pismem kancelaryjnym, lecz także z trudno czytelnymi brulionami. Dokonanie rekonstrukcji politycznych pryncypiów europejskich gabinetów, zadanie, z którego autorka wywiązała się w sposób wzorcowy, wymagało doskonałej znajomości obszernej wielojęzycznej literatury przedmiotu oraz krytycznego stosunku do niej. Książka Doroty Dukwicz, stanowiąc świadectwo wiedzy, rzetelności i wysokich zdolności analitycznych, znacznie wzbogaca historiograficzny skarbiec wiedzy o przeszłości. Dowodzi także, że oparte na szerokiej podstawie źródłowej badania pozwalają na wnoszenie nowych, istotnych ustaleń także do tych tematów, które uchodzą za dobrze rozpoznane.