Ryszard Koziołek nie ma wątpliwości, że z górą czterdzieści lat temu na krakowskiej wystawie „działo się coś tajemniczego”, coś z pogranicza „zaskakującej magii”. Jej mocą wszyscy zwiedzający zostawali włączeni „w misterium odnawiającego się oto spektakularnie uniwersum polskości”. Po obejrzeniu ogromnej galerii polskich twarzy, każdy, zmierzając ku wyjściu, przejść musiał przed umieszczonym w ramie lustrem, które odbijało jego własną twarz. Co w tym odbiciu widział? Czy mógł czuć się częścią tej polskiej rodziny, której portrety zawisły w Muzeum Narodowym?

Nie znoszę patosu, niechętnie używam słów podniosłych, ale jedyna właściwa odpowiedź, jaka mi się, zresztą nie od razu, narzuciła, jest podniosła i niesie ze sobą patos. Tym czymś widocznym w portretowany twarzach dawnych Polaków (jeśli tylko nie były to portrety przypochlebne, a więc kłamliwe), tym czymś, czego brakowało mi także w mojej własnej twarzy, była autentyczność i poczucie ludzkiej godności. Gdzie się podziały tamte fizjonomie? Kiedy się zmieniły? Z jakiego powodu przy całej rozmaitości rysów, urody, typów, straciły harmonię, przestały być naturalne?

Pochodzę z rodziny mieszczańskiej, w której posiadaniu znajdowała się jedna z najstarszych i najpiękniejszych w Warszawie aptek, zabrana właścicielom w roku 1951, roku mego urodzenia, przez komunistyczną władzę. Dość szybko zrozumiałem, że biografie moich dziadków i rodziców ułożyły się w nowej, powojennej Polsce inaczej, niż mogły, niż powinny się ułożyć, co jakimś fatalnym piętnem upokorzenia i niespełnienia odciskało się na ich twarzach, pozbawiało je naturalności, zniekształcało, zamieniało – mówiąc językiem Gombrowicza – w gęby. Przeglądając się w lustrze, również widziałem sztuczność i niespełnienie. Moja twarz przypominała mi o jakimś zadaniu, którego nie potrafię prawidłowo rozwiązać i nawet nie rozumiem, skąd biorą się błędy, jakie popełniam, próbując to zrobić. A przecież tak bardzo pragnąłem mieć twarz dobrze rozwiązaną…

Pan Cogito obserwuje w lustrze „twarz odziedziczoną / worek gdzie fermentują dawne mięsa”, twarz, na której nie dostrzega indywidualnej tożsamości, twarz zapisaną wizerunkami niezliczonych pokoleń przodków. Obserwację kończy refleksją: „Tak to przegrałem turniej z twarzą”. Zdaniem Koziołka konkluzja ta wyraża porażkę nie tylko bohatera wiersza, lecz także widzów krakowskiej wystawy i jego samego próbującego odwiedzić ją po latach. Z jakiego powodu przegrywamy turnieje z twarzą?

Pod koniec lat siedemdziesiątych minionego wieku teksty takie, poświęcone zbiorowej amnezji Polaków, mogły oczywiście ukazywać się drukiem jedynie poza cenzurą, były nielegalne. Do namysłu nad stanem narodowej świadomości legalna krakowska wystawa prowokować mogła jednak poprzez obraz, a nie słowo, i była to prowokacja skuteczna. Jedną z głównych przyczyn jej sukcesu – wspomina o tym Ryszard Koziołek – był dziejowy moment: otwarto ją po wyborze Karola Wojtyły na papieża i przed sierpniem 1980 roku. „Oto polskość wkracza właśnie na proscenium historii i jest doskonały czas, żeby przypomnieć sobie, kim jesteśmy. A służyć temu ma swoisty koncentrat historycznego autowizerunku Polaków, który poprowadzi do nagłego, zbiorowego samorozpoznania”. Poprowadzi do poczucia wspólnoty.

Pielgrzymka Jana Pawła II do kraju i dziesięciomilionowa „Solidarność” były pierwszymi na taką skalę po Październiku ’56 manifestacjami narodowej jedności, a ściślej mówiąc, manifestacjami mitu czy złudzenia takiej jedności, która – jak filozof powiada – „nigdy nie będzie istniała, chyba jako pozór groteskowy, wymuszany przez despotyczny ustrój, albo jako ideologiczne zawołanie służące maskowaniu konfliktów przez jedną ze stron konfliktu”. O narodzie jako całości można myśleć tylko jako o całości podzielonej między mnóstwo interesów rozmaitych i często skłóconych wedle kryteriów najrozmaitszych.