Dzięki pismu/literaturze nie musimy się konfrontować z okrucieństwem świata całego, zostaje ono zredukowane do fragmentu. To, co jest poza zapisem, co nie zostało jako okrutne i pozbawione sensu opisane, pozostawia jakąś nadzieję.

Prawdopodobnie to jest powód nieustających powrotów do lektur Ksiąg Hioba i Koheleta, Piekła Dantego, Trenów Kochanowskiego, Pieśni Leopardiego, dramatów Becketta, poezji Celana i Różewicza. W tej konstelacji proza Franza Kafki zajmuje miejsce wyróżnione, potwierdzone niezliczoną ilością coraz to pojawiających się komentarzy i analiz. Kafka należy do tych pisarzy XX wieku, którzy nie tylko są czytani, lecz także sprawiają, że czytani i tłumaczeni są również ci, którzy odważą się o nim pisać.

Wymienienie tylko nazwisk piszących o Kafce myślicieli, krytyków i eseistów polskich i zagranicznych na polski przekładanych, którzy o nim pisali, niepomiernie wydłużyłoby ten tekst. Zadziwiająca jest nie tylko trwająca wiek atrakcyjność lektury jego prozy, lecz także stopień, w jakim wyzwala pragnienie dzielenia się jej doświadczeniem. Nie przypadkiem Kafka jest jednym z nielicznych pisarzy, którzy dali początek przymiotnikowi. Wielu, którzy zapewne nigdy Kafki nie czytali, potrafi określić sytuację czy zdarzenie jako kafkowskie.

W moim ulubionym (i Gabriela Garcíi Márqueza) słowniku języka hiszpańskiego (Ediciones SM) czytamy: „kafkiano, kafkiana (kafkowski, kafkowska), przymiotnik, w odniesieniu do sytuacji niepokojącej i absurdalnej. «Doświadczyłem kafkowskiej sytuacji, kiedy przypadkiem się zatrzymałem». Etym.: Aluzja do opresyjnego i nierealnego świata, który czeski pisarz Kafka opisuje w swoich powieściach”. Dla wielu dyskusyjne, ale niepozbawione pewnych racji, będzie określenie „pisarz czeski”. Warto w tym miejscu zauważyć, że Hiszpanie nie mają wątpliwości i uważają Jana Potockiego i Josepha Conrada za pisarzy polskich, wiedząc, że po polsku nie pisali. Jorge Luis Borges zasugerował, że Polacy powinni pisać w obcych językach, ponieważ wtedy tworzą arcydzieła. Choć mogła to być złośliwość adresowana do Witolda Gombrowicza.

Namiętnie dyskutowaną kwestię, czy Kafka jest pisarzem austriackim, niemieckim, czeskim czy żydowskim, uważam za próbę zawłaszczenia. Bliskie jest mi stanowisko Milana Kundery. Stwierdzając, że określenie Kafki jako pisarza czeskiego „jest oczywistym nonsensem”, jednocześnie wskazywał istnienie suwerennej kulturowej wspólnoty Europy Środkowej, która okazała się w XX wieku inkubatorem plejady wielkich pisarzy piszących po niemiecku (Musil, Broch, Roth), po czesku (Klima, Haśek, Capek), hebrajsku (Agnon), żydowsku (Perec, bracia Singerowie), po polsku (Witkacy, Schulz, Gombrowicz) i węgiersku (Krúdy, Marai).

Kundera pisze: „Kafka, Musil, Broch, Gombrowicz… Czy stworzyli oni grupę, szkołę, jakiś ruch? Nie; byli samotnikami. Wielokrotnie nazywałem ich «plejadą wielkich pisarzy Europy Środkowej» i w istocie każdego z nich, niczym gwiazdy plejady, otacza pustka” (przeł. Marek Bieńczyk). W tej konstelacji pisarstwo Kafki jest gwiazdą najjaśniejszą i pozwalającą ją rozpoznać na niebie literatury.

Tym, co łączy wszystkich tych pisarzy, obok wskazanego przez Kunderę bycia „pasjonatami powieści”, jest zadziwiająca odporność na przetaczające się przez Europę ich czasów totalitaryzmy i nacjonalizmy.

Wieszczących apokalipsę i obiecujących nowy początek nigdy nie brakowało. Ale koniec i nowy początek to zbyt łatwe rozwiązanie. To domena utopii, dawniej totalitarnych i narodowych, w dzisiejszych czasach jej depozytariuszami są zastępy psychoterapeutów i autorów poradników obiecujących każdemu nowy początek, psychiczny dobrostan, do którego rozpacz, ból i cierpienie nie będą miały dostępu. Najczęściej proponujących nam środki psychotropowe, które otępią nas wystarczająco, by cierpienia nie odczuwać. Świetlana przyszłość to otępianie. Ale jest Kafka.

Jest coś pocieszającego w tym, że miliony ludzi na całym świecie nadal czytają Kafkę, którego lektury nie udało się wyeliminować reżymom totalitarnym przeszłości, a dzisiaj przelicytować obietnicą terapii i medykalizacji rozpaczy, rzekomego syndromu choroby. Twórczość Kafki przypomina, że prawo do rozpaczy należy do podstawowych praw człowieka. I nie ma czegoś takiego jak imperatyw keep smiling czy „pozytywnego myślenia”. Rozpacz, poczucie bezsensu, bezradności, zbędności czy klęski nie są kalectwem. Należą do instrumentarium poznawania prawdy.

Nauka, a więc także aspirujące do niej filozofia i teologia, z nastaniem nowoczesności podporządkowała się hegemonii „pozytywnego myślenia” i te instrumenty porzuciła. Porzucone, zostały przejęte przez powieść. Geniusz Cervantesa sprawił, że nie zostały zaprzepaszczone. Jak pisze Kundera: „Alonso Quijada, biedny szlachcic z małej wioski, otworzył dzieje nowej sztuki powieści trzema pytaniami o egzystencję: czym jest tożsamość jednostki?, czym jest prawda?, czym jest miłość?”.

Pamiętamy o kafkowskiej przypowieści Prawda o Sancho Pansie; to tekst krótki, ale przez wielu (Benjamin, Calasso) uważany za najważniejszą wypowiedź pisarza o istocie i dialektyce fikcji w powieści. W odróżnieniu od nauki, powieść traktuje najbardziej naiwne pytania zdrowego rozsądku, czyli Sancho Pansy, poważnie. To właśnie pytania zdrowego rozsądku sprawiają, że powieść zasadniczo różni się od każdej teorii i związanej z nią jednoznaczności.

[…]

[Ciąg dalszy w numerze.]