[…]

Pierwsza miłość, wiersz z zaskakującą puentą, to nie „jedynak” i nie tłumaczy go późny, „niemiłosny” wiek autorki, bo i tym młodszym zawsze coś dolega, coś się nie spina i coś nie sztymuje, by tak rzec po galicyjsku. A to bohaterka nie dorasta do ideału urody, do kobiet (i cóż z tego, że próżnych jak dziewczynki z Chwili w Troi pozamieniane „w wielkich szatniach okamgnienia w piękne Heleny”) wspaniałych jak róże, a to – pragnąc zainteresować studenta z kamienicy – sięga po farsę i blamaż, bandażuje zdrową głowę i z miłości do… inscenizacji wybiega naprzeciw złudzeniu, które czasem się opłaca (wiersze Próba z Wołania do Yeti i Śmiech ze Stu pociech). Co jakiś czas, rzecz jasna, „umiera z miłości”, ona sama, tyle że w sposób skonwencjonalizowany, przenośny jak w „balladzie o zabitej, / która nagle z krzesła wstała”, albo, co dziwniejsze, per procura, kładąc na tory – inaczej niż nieprzyzwoicie dosłowni Anna Karenina i Stanisław Wokulski – swój cień, nie siebie. Pozory majestatycznej obojętności, panowania nad sytuacją, nienaganności manier i gestów przy rozstaniu zostaną zachowane. „Patos i cały jego bezwstyd” weźmie na siebie błazeński cień, nasze płaskie, prostackie zastępcze alter ego:

U „strasznej” Szymborskiej idą „na tory” jedynie sobowtóry, a to znaczy, że Tołstoj i Prus wywiązali się, jak przedtem Szekspir, z zadania i nauczyli zdrowego dystansu do siebie i swoich emocji. Stachura, który widać nie przerobił tej lekcji, najpierw pośle tam, gdzie nie trzeba, Janka Praderę z Siekierezady, a potem spróbuje torów (w Bednarach) i pętli wisielczej (na Rębkowskiej) sam, do skutku. Zaiste wstrząsający, znaleziony po śmierci poety List do pozostałych, może najgłębszy, najlepszy wiersz Stachury, nie rekompensuje literaturze tej straty. U „strasznej” Szymborskiej szekspirowska Ofelia ani nie pójdzie do klasztoru, gdzie wysyła śmiertelnie naiwną Hamlet, ani się nie utopi, jak nieco później Virginia Woolf, w potoku. Aktorka, „po odśpiewaniu szalonych piosenek” na scenie, przytomnie wraca do garderoby, gdzie, jak nieodrodna córa nierozgarniętego, ale cwanego Poloniusza, „liście wyjęte z włosów liczy dla pewności”. Słowem nic nie wskazuje na to, by straciła głowę i ochotę do życia jako wielkiej przygody, gdzie w potrzebie (vide: Autotomia z tomu Wszelki wypadek) płaci się częścią czy „częścią”, czy czcią za całą resztę. Ofelia z teatru nie utożsami się z rolą do odegrania, nie rzuci skarbu życia dla choćby najbardziej nęcących imponderabiliów. Szymborska przytomnie deklaruje się po jej stronie…

To jeszcze nie wszystko, czego „dopuści się” ta nieobliczalna Szymborska, bo prawdę powiedziawszy – przykładem burzliwe momenty w życiu i twórczości Marii Komornickiej/Piotra Odmieńca Własta, Marii Pawlikowskiej‑Jasnorzewskiej czy Anny Świrszczyńskiej – po kobiecie, istocie zaiste niepojętej dla prostodusznego mężczyzny, można spodziewać się wszystkiego. Zwłaszcza w połowie lat sześćdziesiątych minionego stulecia, po wiekach zniewolenia społecznego i mentalnego, osiąga ten stopień samoświadomości, który pozwala jej – po takim poście bywa, że burzliwie, szokująco – wyrazić swe najżywotniejsze pragnienia i potrzeby, z potrzebą wolności i samostanowienia na czele. Tyle że Szymborska nie jest społecznicą i feministką ze szturmówką czy czarną parasolką, ale niezwykle inteligentną kobietą, otrzaskaną z materializmem, darwinizmem i wszelkimi odnogami, meandrami i niuansami procesu ewolucji. Wie, że w zatrzęsieniu typów, gatunków, rodzajów, nie musiała być akurat tym, kim jest…

W garderobie poety – pomysłowo poszukującego, nieskłonnego do powtórek – wymieniony na pierwszym miejscu kostium pajęczycy, pożerającej po miłosnym zbliżeniu zbędnego już samczyka, w środku lat sześćdziesiątych XX wieku nadawał się do szokowania płochliwych królików jak mało co:

Nawet dzisiaj, po przeszło półwieczu od pierwodruku („Poezja” 1965, nr 1), wiersz czterdziestoletniej poetki z tradycyjnie konserwatywnego Krakowa uderza i zadziwia śmiałością skojarzeń, dosadnością i przewrotnością pomysłu, przy nienagannej ascezie języka. Nie znajdziemy tu żadnych łóżkowych akcesoriów płci, żadnej anatomii, żadnych płynów organicznych – poza wszystko mówiącym „rzewnym strumykiem potu między łopatkami”, reszta to głowa na ramieniu, rzęsa na policzku i coraz krótszy „sus serca” odpoczywających. Wspaniała robota, gdy zauważyć, ile zostało ukryte, zręcznie zakamuflowane: i absolutnie laickie Totus Tuus, i kobieca rozkosz wtórnego, cząstkowego porodu, i iście macierzyńska czułość dla oswojonego już z nami intruza, co naruszył tabu intymności i wtargnął do Sezamu, ale – szczęśliwie dla obojga – uszedł śmierci. Wspaniałomyślnie ułaskawiony przez dziką menadę, „wydziedziczoną [już] z żeńskiej grozy”, choć wciąż w swej pierwotności, niczym kobiety w Empuzjonie Olgi Tokarczuk, nieobliczalną, niebezpieczną.

Mam po kolejnej lekturze Żywego dziwne wrażenie jakiejś dzikiej, nieco bezdusznej fizyczności związku, jakby tej zaiste drastycznej i ostrej zabawie w straszenie i odpuszczanie, modliszkowe pożeranie i ułaskawianie brakowało wykraczającej poza biologię głębi duchowej. To ciągle świetnie zrobione przekomarzanki miłosne. Widać na przybór ducha, na harmonię elementów i coś, co przypomina pełnię, gdy można wreszcie z czystym sumieniem napisać: „Posłuchaj, / jak mi prędko bije twoje serce” – trzeba będzie, zmieniwszy „Pawełka” na Kornela, jeszcze chwilkę poczekać.

Dwadzieścia dwa lata z Kornelem Filipowiczem pozwoli „przenicować” Szymborskiej jej lirykę miłosną, „wywrócić na drugą stronę”, to znaczy uczynić to samo, co uczyniła Nicość w myśl Heideggerowskiego Nichts nichtet – przesilić się, odwrócić się na drugą stronę Bytem i pięknem świata. A co najważniejsze, pozwolić dwojgu ludziom w całym wielkim pustym Kosmosie odnaleźć się i rozpoznać. I przywiązać się z własnej, nieprzymuszonej woli, bez więzienia stułą, i być ze sobą mocno i chętnie do śmierci. A poezją, pamięcią – nawet poza śmierć… Tak uspokojonej i zaspokojonej Szymborskiej, tak otwartej na Całość i Pełnię, gotowej oglądać każdą chwilę bycia razem jako przejaw kosmicznego cudu, unicestwionej Nicości, genezyjskiego odwrócenia się Pascalowskiej Pustki i Wiecznej Ciszy w lepszą, w Dobrą Stronę Istnienia – dotychczas jeszcze nie znaliśmy…

[Cały esej można przeczytać w numerze.]