Cóż, paryskie przepychanki i bodiczkowania w drodze na świecznik to już jednak historia i mało nas dziś wzrusza to, że sławny fortepianista Kalkbrenner proponował Chopinowi u siebie trzyletnie korepetycje, co rozwścieczyło i Mikołaja Chopina, i Elsnera. Bo któż dzisiaj zna i gra kompozycje Kalkbrennera? Nie umiem jednak do dzisiaj zapomnieć furii, z jaką zagrano u nas poetyckimi pionkami na politycznej szachownicy po Noblu dla Szymborskiej, ile pomyj wylano na jej zetempowsko-partyjny łeb w „obronie” skrzywdzonego Herberta.

Podczas wakacji-odpoczynku nad Wigrami w ’97 i ’98 nie dawano mi spokoju, wciągając w studnię bez dna, w zapalczywe i jałowe dyskusje o wyższości świąt Wielkiej Nocy nad świętami Bożego Narodzenia, skoro rozeszła się fama, że miałam czelność napisać coś – i to dobrze − o wrednej i rozchichranej Wisi. Miejmy nadzieję, że upiory te więcej nie wrócą wraz z dyskusją − bezowocną przy szkolnej znajomości obojga poetów i zastępczą przy politycznej kłótni w rodzinie – czy myć ręce, czy myć nogi? A do tego słuchając, co się aktualnie dzieje – czy myć je w bani, w mykwie, czy w łazience? Może gwarantem spokoju i pogłębionej refleksji przy tych niewinnych i błahych z pozoru tekstach będzie czas, który minął, a może pieczołowity wydawca tej korespondencji i szczery przyjaciel obojga (co, widać, jest możliwe) − Ryszard Krynicki, który w Wydawnictwie a5 przygotował nam piękną, wysmakowaną książkę. Zawsze skromny i zazwyczaj „małomówny” poeta i redaktor Wydawnictwa a5 („małomównym” określiła go Wisława Szymborska, opisując zdjęcie polskiej delegacji w Sztokholmie) nie z własnej winy pasowany został na czwartego bohatera korespondencji Herberta z Szymborską, słowem: zamieszany w listy. O trzecim, niejakim Frąckowiaku, albo Fronckowiaku, taśmowym producencie sonetów z Bydgoszczy czy z Jasła, pojawiającym się w listach wielokrotnie, acz przygodnie, do krzesania (rubasznego) humoru, można by rzec, że to plebejsko-demokratyczny odpowiednik Eustachego Pobóg-Tulczyńskiego (Kornela Filipowicza) z jego zgrabnie stylizowanych i zabawnych listów do hrabiny Heloizy Lanckorońskiej ¹ .

Całą czwórkę, o której mowa, znajdziemy na przykład w interesującym liście z lutego 1975 roku. Prostolinijny do bólu Frąckowiak ułatwia w nim wstydliwemu Herbertowi zebranie się grona znaczących fundatorów, ze znaczącą kwotą, w szlachetnym celu „ufundowania prywatnej Nagrody Poetów i przyznania jej za rok 1974 Ryszardowi Krynickiemu”. Oznaczało to rzecz jasna złamanie politycznego monopolu ministerialnych decydentów i narażenie się na niełaskę i szykany czynników oficjalnych. List do Szymborskiej, wyłuszczający meritum sprawy, kończy prawdziwa perełka:

Wisełka, która już w 1966 roku pożegnała redaktorowanie w „Życiu Literackim” i została wolnym strzelcem, cierpiąc niekiedy na − jak powiada Gombrowicz − suchoty sakiewki, wysupłała z niej jednakowoż parę dukatów i weszła w skład czternastoosobowego Jury Niezależnej Nagrody Literackiej, nabitego cekinami nazwisk, od Słonimskiego, po Jastruna, Ważyka, Herberta, Barańczaka. Lipskiej z jakichś powodów nie udało się zwerbować. Widać trzydziestoletnia autorka Domu Spokojnej Młodości miała w tym czasie zbyt wiele do stracenia.

Gdy wybucha tzw. sprawa Majkela (wedle pisowni Szymborskiej, od dziecka francuskojęzycznej i bezradnej w mówionej angielszczyźnie), znów mowa o Krynickim i Herbercie jako o miłych, a nawet pożądanych językowo towarzyszach podróży do Londynu po obiecane dwieście funciaków. Ale Herbert, jako bywały w świecie, proszony przez Szymborską o radę w sprawie Michaela Marcha, organizatora pikników poetyckich między Wschodem a Zachodem, ostrzega muchy przed lepem i zwyczajnie nie radzi wstępować do mętnej wody. A przy okazji na kredowym (ad credo) papierze pisze − już bez pomocy błazna Frąckowiaka − jeden ze swych najlepszych i najbardziej charakterystycznych listów. Ostrożny aż do podejrzliwości czy po prostu mądry i doświadczony Herbert nie pozwalał wodzić się za nos i nie zamierzał sprzedawać swej niezależności żadnej ze stron. Wolał wiedzieć, z kim i z czym ma do czynienia. Jego spory list z pięknego Kazimierza nad Wisłą, pisany późną jesienią 1981 roku, krok od stanu wojennego, chciałoby się najchętniej przytoczyć w całości…

Ostrzeżona przed nieprzemakalną lewicą Zachodu − uznawaną cynicznie na Wschodzie za gromadę „pożytecznych idiotów” − raz już ciężko sparzona Szymborska w liście do Frąckowiaka, co zmienia nieco tonację z serio na buffo, podziękowała w typowy dla siebie sposób za przestrogę i lekcję koleżeńskiej czujności:

Od nawiedzonego entuzjasty, który zresztą za parę lat przyswoi angielszczyźnie Barbarzyńcę w ogrodzie (Barbarian in the Garden, 1986) i kilka ważnych liryków Herberta, więc może niekoniecznie był agentem, do bezwzględnych insektów i zwyczajnych bandytów, a z drugiej strony od wieczoru poezji w gronie przyjaciół do paru żarówek i kostek maggi… Czujemy, że nie jest to taka sama skala i amplituda, że to dwie odmienne osobowości, które wcześniej czy później, przy walnej pomocy polityki i zacietrzewionych entuzjastów-patriotów, muszą odejść ku swoim horyzontom, w inne rejony odczuwania świata. Tam, gdzie Zbyszek się zacietrzewiał, dociskał moralny pedał, przywdziewał grymas Nieprzejednanego, ubierał w togę Katona i czako huzara Śmierci, Wisełka odpuszczała, schodziła furii z drogi, przechodziła do piano. Zamiast frontalnego ataku i obuchem w czerep proponowała oblężenie i podkop, może nawet obejście wąwozami dyskretnej ironii. Ale i ona, po swojemu, walczyła, nie rezygnując po drodze z piękna jako sojusznika i sprzymierzeńca mocujących się z dżumą. Nie musiała u siebie dokonywać żadnych redukcji na rzecz… (poza redukcją ideologii – hurtem – w 1955−1956 roku). Bolesne wysuszenie, mordercza asceza jednoczynnościowych rewolucjonistów, bilansowanie strat i okaleczeń, jakie znajdziemy u Herberta choćby w znakomitym wierszu-liście Do Ryszarda Krynickiego (Raport z oblężonego Miasta, 1983), to nie był jej problem i jej przypadek. Myślę jednak, że zawsze − co widać w „redaktorskich” i najzupełniej prywatnych listach – lubiła i doceniała niesfornego acz prostolinijnego Herberta i czekała na jego utwory. Zaciekawiała ją, a może nawet jej imponowała jego rogata dusza, jasne stawianie sprawy, nieco błazeńska osobność, nieuchwytność, nieobliczalność, jego wyślizgiwanie się z pułapek zastawianych przez System i Czynniki na integralną i świętą wolność Osoby ludzkiej, na niezawisłość Artysty. Wreszcie cena, jaką za to płacił. Zbyszek uzupełniał ją o coś, czego w sobie nie czuła czy nie miała, i w ten sposób paradoksalnie wzbogacał jej duszę i poezję.

Jednym z najlepszych i najbardziej znaczących zdjęć naszych luminarzy jest to (autorstwa P. Grzybowskiego) z pogrzebu Zbigniewa Herberta na Powązkach 1 sierpnia 1998 roku. Osieroceni Miłosz i Szymborska. Pęknięty triumwirat. To nie żart. Oni to mają wypisane na twarzach. Rozpada się oto pole magnetyczne, bo nagle zabrakło jednego z biegunów czy centrów. I cóż mają do tego podrożne miny, grymasy i dąsy, a nawet gniewy i kłótnie „na całe życie”, jak ta latem ’68 w Kalifornii u Carpentierów, po bourbonie. I cóż ma do tego szczwalnia i ślina małych ludzi?

Szymborska mniej więcej w tym samym czasie przeczyta z prawdziwym zachwytem − czemu się trudno dziwić − Barbarzyńcę w ogrodzie (1962) i swój podziw dla autora spuentuje mądrym, entuzjastycznym listem (który po dwudziestu z górą latach Herbert przekaże, razem z poetyckim listem Do Ryszarda Krynickiego, Zakładowi Ossolińskich we Wrocławiu). Na egzemplarzu Barbarzyńcy, podarowanym przyjaciółce, Herbert − tym razem szczęśliwie bez najmniejszego udziału Frąckowiaka − pozostawi słowa, w które wierzymy, które się pamięta…

Można bardziej wielkodusznie i szlachetnie?