– Sire, poznajesz mnie? – zdobyłem się na odwagę. – To ja, Polak mały. Ty znałeś tych wielkich, których nazwiska powypisywali, z błędami, na Łuku Triumfalnym. Albo tych, których nazwisk nikt już nie pamięta, a którzy towarzyszyli ci od Arcole, przez Hiszpanię i Rosję, aż po Lipsk i Waterloo. Przyznaj, że czułeś się z nimi pewnie. Mieli skłonności do patosu? A mieli, ale sprzedali się Rosjanom dopiero, gdy Angole wywieźli cię na wyspę, a taki Talley… no, dobrze, rozumiem, są słowa, których nie używa się w twojej obecności. W każdym razie nawet gdy ciemniało im już w oczach, wrzeszczeli z tym swoim okropnym akcentem: Vive l’Empereur! Co tam akcent. To byli żołnierze. Twoje powiedzenie „pijany jak Polak” przetrwało do dziś. Wiem, iż chciałeś powiedzieć, że zawsze wiedzieli, kiedy przestać, by utrzymać się w siodle i nie zgubić szabli. Wyszło jednak inaczej. Jak to się tobie często zdarzało.

Odczekałem trochę, żeby zobaczyć, jakie wrażenie na cesarzu zrobiła moja przemowa. Owszem, chyba trochę go zatkało. No bo nie proszę o dowództwo pułku ani nawet kompanii, nie proszę o rentę dożywotnią dla dziadka wiarusa, tylko pozwalam sobie na takie uwagi wobec jego majestatu. Ale musiał ode mnie usłyszeć jeszcze kilka słów. Trudno.

A ci twoi artyści? Przecież produkowali, jak za Rewolucji, prostackie agitki i komiksy, a jak już trafiło się coś lepszego, to i tak okazywało się panegirykiem, i to jakim. No i ten monumentalny styl. W architekturze i w ogóle w zdobnictwie. Wieje od tego takim chłodem, jakby to był polski luty, a nie podparyski maj. Naprawdę stać cię było na coś więcej. Gdyby nie David i jego szkoła, cały ten styl empirowy nie byłby wart złamanego grosza. Potem Adolf ci pozazdrościł i dopiero zafundował nam styl imperialno-dyktatorski, ale to ty mu podsunąłeś ten pomysł.

A jednak wiek XIX. Co z niego pozostało? Zaprawdę, niewiele. Rozebrano Hale. Poumierali malarze i poeci. Znikł absynt z kawiarnianych stolików. Artyści i tzw. artyści przenieśli się do Nowego Jorku. Gdyby nie fotografie Atgeta i Doisneau, żaden ślad nie prowadziłby do czasów nędzy i świetności, brzydota i piękno nie chadzałyby tu już pod rękę, bo zastąpiłby je kicz, a wiadomo, że to jednak całkiem co innego. Ach, Cabaret au Port-Salut i gruba właścicielka wygrzewająca się przed knajpą na słońcu latem 1903 roku. W roku 1916 będzie już tylko swym własnym cieniem, opłakując wnuka poległego nad Marną. A knajpa? Co tam knajpa – po Port-Salut nie ma już śladu.

Przy ulicy Mouffetard oglądać można dom, w którym w początku lat dwudziestych mieszkał Ernest Hemingway. Tutaj dyskutowano, popijano, słuchano jazzu i uwodzono dziewczyny. Scott Fitzgerald, Henry Miller – wszyscy lądowali, prędzej czy później, w łóżku Anaïs Nin, która przeżywała czasy eksperymentów – ot, taką osobistą rewolucję seksualną. Ach, ta ulica Mouffetard. Kwintesencja piękna i brzydoty przedwojennego Paryża – zwieńczona jednak kiczem, albowiem jakiś zidiociały uczeń Le Corbusière’a zamknął jej perspektywę pudełkowatym biurowcem. Potem przyszły czasy St. Germain-des-Prés i Sartre’a, Juliette Greco, a w końcu Milesa Davisa, który godnie zastąpił w nocnej grze na trąbce Borisa Viana. Wreszcie któregoś majowego dnia w poprzek ulicy St. Jacques ustawiono znów barykadę; posypały się kamienie, polała się krew. Sam Generał był zaniepokojony.

Wiem, Sire. Ty byś sobie poradził. W końcu lufy dział przed Inwalidami skierowane są na wieki na Paryż – zawsze zrewoltowany, tańczący karmaniolę, trzymający tryumfalnie w garści głowę Hugona Capeta. – Oto wasz król – zdaje się wołać szyderczo do rojalistów w rocznicę rewolucji. A przy okazji, nie tak dawno, obchodziliśmy i twój okrągły jubileusz, Sire. To było wtedy, gdy do naszych drzwi zastukała Europa. Inna niż twoja, bo z Anglikami, ale z całym szacunkiem: czasy się zmieniają. Polityka ma swoje wymagania – sam to chyba rozumiesz najlepiej.

Twój Kodeks i wprowadzenie, na złość Anglii, prawostronnego ruchu na drogach. Znów, Sire, kolejne punkty dla ciebie. Jeśli to nie poprawia ci humoru, to pozostaje jeszcze lot kolejnego modelu Airbusa. Tego jestem pewien. Oczywiście, to produkt europejski i również Brytyjczycy brali udział w tym przedsięwzięciu, a także Niemcy, Hiszpanie i kto tam jeszcze, ale premiera odbyła się na niebie nad Francją. Było miło i podniośle, prawie jak na defiladzie na Polach Marsowych za twoich czasów. Tylko nie było komu krzyknąć: En avant, mes enfants! No i nikt nie dobył szabel, by odkrzyknąć z okropnym (oczywiście) akcentem: Vive l’Empereur!

Mówiąc szczerze, to mam czasem dość współczesnej Francji, mimo Juliena Clerca, Jacques’a Dutronca i Francoise Hardy, Letitii Casty i Asterixa, i chętnie daję nura w średniowiecze. Bo katedry, trubadurzy wraz z truwerami, powrót z wypraw krzyżowych, zwycięstwo nad Anglikami i francuscy papieże – to wszystko i o wiele więcej rzeczy, które się wtedy działy, były bezapelacyjnie wspaniałe. Tak wspaniałych, jak Hôtel de Cluny i La Dame à la Licorne – łabędzi śpiew flamandzkiego średniowiecza nie przypadkiem jest odśpiewany, to znaczy wystawiony w Paryżu, wielka zagadka i kwintesencja opowieści o miłości dworskiej. To jakby pamiątka po tym mieście, jakie znamy z kart powieści Victora Hugo. Po czymś, czego być może wcale nie było, ale co powinno było być. Absolutnie.

Po południu jedziemy na wieś. W bistro przy barze grupka Arabów. Emocjonują się telewizyjną loterią. Kilku robotników, ale są wśród nich także farmerzy. – Une demi pression, s’il vous plaît. – Wino było do obiadu i będzie do kolacji. – Kufelek alzackiego piwa w sam raz na podwieczorek.

Aha, jeszcze jedno. Tam, skąd przybywam, tzn. ze Śląska Cieszyńskiego, zapamiętano twoich żołnierzy trochę jako okupantów. Podobnie jak w Krakowie. Ja wiem, że Austriacy nie dali ci wyboru. Nam też. Ale żeby wokół rynku na golasa, i to bynajmniej nie latem? Trochę przesadzili. Że jak zmarzli, to musieli coś podpalić? No, może, ale żeby zaraz zabytkowe kamienice, i to kilka? To może przesada. Zgadzasz się, jak widzę. Rekompensata? Nie, daj spokój… jesteśmy w Unii, gospodarka się rozwija. Coś bardziej osobistego i niekoniecznie wojskowego? Wicehrabiostwo, powiadasz? Marszałka Neya mianowałeś księciem Moskwy i rojaliści postawili go przed plutonem. W każdym razie dziękuję ci, Sire. Możesz być pewien, że Francja nadal dla Polski wiele znaczy. W polityce różnie bywa, ale czym byłyby dzieje naszej kultury bez Francji… Co dalej? Zobaczymy. Pójdę już. – Vive l’Empe… No, co ten dozorca tak mi się przygląda? U nas przemowy do obrazu to zwykła rzecz. Czyżby tu było inaczej?